Í tilefni þess að nú eru 35 ár síðan Vigdís Finnbogadóttir var kjörin forseti Íslands datt mér í hug að birta hér þessa ritgerð sem ég kallaði "Ósvífnu forsetaframboðin". Þar er fjallað um fyrirhuguð og framkvæmd framboð gegn sitjandi forsetum íslenska lýðveldisins. 

Svona til gamans má nefna að forsetakosningar fóru fram á sama mánaðardegi, 29. júní árin 1952, 1980 og 1996 og þessu næstum alveg óskylt þá varð Isabel Perón forseti Argentínu eftir lát eiginmanns síns, forsetans Juan Perón þann 29. júní 1974. Hún hafði verið varaforseti bónda síns og sat í embætti fram að herforingjabyltingu 1976. En nóg um það; hér kemur greinin um "ósvífnu forsetaframboðin". 

Inngangur

Fyrstu almennu forsetakosningarnar á Íslandi fóru fram á vordögum 1952 eftir andlát Sveins Björnssonar fyrsta forseta Íslands. Harðri og óvæginni kosningabaráttu lyktaði með því að Ásgeir Ásgeirsson hlaut kosningu með naumum meirihluta á Bjarna Jónsson vígslubiskup. Framjóðandi stjórnarflokkanna laut í lægra haldi og þó stjórnmálaflokkarnir hafi ekki skipt sér beinlínis af forsetakosningum síðan, hefur orðið til sú kenning að sá eða sú sigri í forsetakosningum sem fjærst þykir standa valdhöfunum.[1] En stenst sú kenning? Á næstu síðum hyggst ég gera grein fyrir framboðum gegn sitjandi forsetum á lýðveldistímanum, jafnt þeim sem urðu að veruleika og nokkrum sem ekki urðu það.  Svo virðist vera sem ekki hafi þótt tilhlýðilegt að bjóða sig fram gegn sitjandi forseta, slíkt uppátæki sýnist hafa þótt ósvífið og mótframbjóðendurnir álitnir furðufuglar, auk þess sem kostnaður við „óþarfar“ forsetakosningar hefur þótt  mikill. Hvort sem slíkt viðurnefni hafi átt við þá eða ekki virðist sem sú hugdetta ein að skora sitjandi forseta á hólm hafi dugað til að almenningur teldi þá sem það gerðu heldur skrýtna, slíkt framboð væri „[h]ámark ruddamennsku eða dómgreindarleysisins“ eins og Þórlindur Kjartansson hagfræðingur orðaði það árið 2004.[2]

Þrisvar hefur sitjandi forseti þurft að heyja kosningabaráttu, árin 1988, 2004 og 2012. Hugmyndin er að greina viðbrögð almennings og fjölmiðla árið 1988 þegar Sigrún Þorsteinsdóttir bauð sig fram gegn Vigdísi Finnbogadóttur, og við fyrirhuguðu framboði Snorra Ásmundssonar og framboðum Ástþórs Magnússonar og Baldurs Ágústssonar gegn Ólafi Ragnari Grímssyni árið 2004. Sömuleiðis mun ég stuttlega gera grein fyrir viðbrögðum við tilkynningu Alberts Guðmundssonar um framboð undir lok kjörtímabils Kristjáns Eldjárns og hvernig var brugðist við framboðum sem ekki urðu að veruleika árin 1956 og 1980. Forsetakosningarnar 2012 þar sem Ólafur Ragnar Grímsson atti kappi við fimm frambjóðendur hafa nokkra sérstöðu, þar sem ekki er að sjá að mikill dónaskapur hafi þótt að bjóða sig fram gegn honum þá. Á hinn bóginn lítur út fyrir að farið hafi verið í manngreinarálit, því ekki fengu allir frambjóðendur hlýjar móttökur; þau viðbrögð verða skoðuð.

Framboð Vigdísar Finnbogadóttur árið 1980 hefur fengið viðurnefnið „fífldjarfa framboðið“, mótframboðin 1988 og 2004 gætu kallast „ósvífnu framboðin“ og of fjarri valdhöfunum til að hljóta náð fyrir augum kjósenda.

Fyrir 1988

Frá öndverðu hefur verið litið á embætti forseta sem afar virðulegt, jafnt sem mikilvægt. Sú niðurstaða að forseti skyldi verða þjóðkjörinn gæti gefið til kynna að hvaða Íslendingur sem væri, að uppfylltum ákveðnum skilyrðum, gæti boðið sig fram til að gegna þessu æðsta embætti ríkisins. Ef betur er að gáð virðist raunin ekki vera sú. Í hvert sinn er forseti hefur tilkynnt embættislok sín hafa bollaleggingar um hugsanlegan eftirmann fljótlega hafist. Yfirleitt hafa þá nöfn fyrirfólks í samfélaginu verið nefnd, þeirra sem framarlega hafa verið í stjórnmálum, stjórnsýslu, viðskiptum, menningu og listum. Fyrir forsetakosningarnar 2012 velti Sigríður Dögg Auðunsdóttir fyrir sér hvaða eiginleikum góður forsetaframbjóðandi þyrfti að vera gæddur. Niðurstaðan var sú að hann þyrfti að vera vel menntaður, með framtíðarsýn, tala erlend tungumál og vera lífsreyndur heimsborgari sem kynni að taka mótlæti jafnt sem meðbyr.  Síðast en ekki síst þyrfti hann að hafa það sem nefnt hefur verið kjörþokki.[3] Sjaldgæft er að óbreytt alþýðufólk hafi komist á blað yfir mögulega forsetaframbjóðendur, og dytti því í hug að impra á mögulegu framboði hafa viðbrögð orðið hörð.

Pétur Hoffmann Salómonsson var einn af þeim sem settu mark mark á lífið í Reykjavík um miðbik 20. aldar. Hann sást oft ganga prúðbúinn um götur borgarinnar þar sem hann spjallaði við hvern þann sem hlusta vildi. Hann var sagður hafa lifað mjög ævintýralegu lífi, á að hafa slegist við nokkra bandaríska hermenn á heimaslóðum sínum í Selsvör og haft mikinn sigur. Sömuleiðis lét hann slá mynt með eigin mynd, átti að kunna Íslendingasögurnar utan að og skrifaði sjálfur talsvert.[4] Hann gaf m.a. út lítinn bækling sem hann kallaði Smádjöflar: liðið ofsótti mig, en smádjöflar unnu á mér þar sem hann lýsti hvernig hann hefði hugsað sér að bjóða sig fram gegn Ásgeiri Ásgeirssyni forseta árið 1956, einkum vegna vonbrigða með embættisfærslur hans. Pétur hélt því fram að margir málsmetandi menn, embættismenn sem aðrir hefðu gengið hver undir annars hönd að hræða hann frá framboði.[5] Sé eitthvað sannleikskorn í orðum Péturs eru viðbrögðin keimlík því sem síðar gerðist þegar venjulegir, óþekktir og stundum svolítið sérstakir borgarar hugðust bjóða sig fram til embætti forseta Íslands.

Fyrir forsetakosningarnar árið 1980 mætti ætla að  dálkahöfundur Mánudagsblaðsins óttaðist að það gæti orðið mannskemmandi í framtíðinni að bjóða sig fram til forseta, því óvirðuleg „aukaframboð“ undanfarið hefðu gert kosningar til embættisins að aðhlátursefni.[6] Ekki er ólíklegt að þarna sé vísað til framboðs Rögnvaldar Pálssonar málarameistara, sem þó neyddist til að hætta við framboð.

Í ágústbyrjun 1979 sagðist Albert Guðmundsson alþingismaður ákveðinn í að gefa kost á sér til embættis forseta Íslands, með fyrirvara um að Kristján Eldjárn gæfi ekki kost á sér en hann hafði þá ekki gefið afgerandi svar um áframhaldandi setu sína. Mörgum þótti alþingismaðurinn of fljótur til og sýna Kristjáni og forsetaembættinu vanvirðingu með yfirlýsingagleði sinni. Einari Karli Haraldssyni öðrum ritstjóra Þjóðviljans fannst fréttaflutningur Dagblaðisins smekklaus og að stjórnmálamaðurinn Albert myndi tapa vinsældum og fylgi með því að gefa Kristjáni ekki tóm til að taka ákvörðun um áframhaldandi setu í embætti.[7] Þegar leið á haustið án þess að forseti tjáði hug sinn um framhaldið var að sjá að Albert sjálfur og stuðningsmenn hans teldu líklegt að þeir héldu framboði sínu til streitu hvaða ákvörðun sem Kristján tæki.[8] Við það kom upp eitt þeirra áhyggjuefna sem iðulega hefur verið nefnt síðan, þegar mótframboð hefur komið gegn sitjandi forseta; kostnaðurinn. Haustið 1979 snerust þær  vangaveltur ekki um kostnaðinn við kosningar heldur um að hvetja Kristján til áframhaldandi setu, því þó Albert byði sig fram gegn honum væru möguleikar hans á sigri taldir svo hverfandi að ríkið þyrfti aðeins að greiða einum forseta laun.[9] Í því felst þó sú rökvilla að í raun gæti forseti ekki látið af embætti nema við andlát sitt til að spara ríkissjóði fé.

Þótt snemmbúin yfirlýsing um Alberts Guðmundssonar um framboð hafi þótt ósmekkleg og dónaleg er ekki að sjá að hann hafi í raun ekki verið talinn eiga erindi í framboð, enda „málsmetandi“ maður, landsþekktur og fremur vinsæll stjórnmálamaður.  Kristján Eldjárn tilkynnti ákvörðun sína um að hætta um áramótin 1980 og kosningabarátta fór í hönd.

Einn þeirra sem tilkynntu um framboð sitt snemma árs 1980 var málarameistari úr Kópavogi, Rögnvaldur G. Pálsson að nafni. Hann hefur fengið þau eftirmæli að hafa verið „stór karakter sem enginn komst hjá að taka eftir“, „.litríkur og skemmtilegur kall“ og „merkileg og sérstök persóna sem setti svip á bæinn“.[10] Líklegt er að allt þetta hafi átt við um Rögnvald sem gaf meðal annars út þau kosningaloforð að hann ætlaði að hætta að veita fálkaorður og taka að selja þær frekar hæstbjóðendum og reisa forsetahöll í Viðey, enda Bessastaðir fulllágreistir fyrir hann.[11] Hann talaði fjálglega um stuðningsmannahóp sinn í fjölmiðlum en virtist svo ætíð vera einn á ferð, við kynningu og atkvæðasmölun. Ekki er annað að sjá en Rögnvaldur hafi fengið sömu tækifæri til að kynna sig í fjölmiðlum og aðrir frambjóðendur en honum gekk illa að sannfæra fólk um að framboð hans væri í fullri alvöru, hann fékk lítið brautargengi í skoðanakönnunum og dró að lokum framboð sitt til baka, að sögn vegna skorts á meðmælendum. Þá sagðist Rögnvaldur ætla að snúa sér að stjórnmálum en byrja á að halda málverkasýningu. Samanburður við Pétur Hoffmann Salómonsson er nokkuð sláandi, báðir voru þeir „kynlegir kvistir“ sem virðast ekki hafa bundið bagga sína sömu böndum og samferðamenn þeirra, t.d. varði Rögnvaldur löngum stundum á seinni hluta ævinnar til að undirskriftasöfnunar gegn þeirri vá sem hann taldi spilakassa vera.[12]

Forsetakosningar 1988

Það vakti mikla athygli þegar Sigrún Þorsteinsdóttir, sem var meðlimur í húmanistaflokknum Flokki mannsins, ákvað að bjóða sig fram gegn Vigdísi Finnbogadóttur árið 1988. Viðbrögðin voru yfirleitt þau að það væri dónaskapur, hneyksli og fáránlegt að skora farsælan forseta á hólm, auk þess sem kostnaður við „vonlausar kosningar“ væri allt of mikill. Sigrún bauð sig fram til að auka á lýðræði í landinu, vildi virkja forsetaembættið enn frekar og fjölga þjóðaratkvæða-greiðslum.[13] Því var þó haldið fram að framboð hennar væri til að vekja athygli á Flokki mannsins, en að hið „ósvífna framboð“ myndi líklega verða flokknum endanlega að falli.[14] Vigdís forseti vildi lítið hafa sig frammi í kosningabaráttunni, með þeim rökum að þjóðin vissi hvað hún stæði fyrir.[15] Eftir skoðanakönnun í byrjun júní sem sýndi slakt gengi Sigrúnar sagði einn stuðningsmanna Vigdísar að honum „eins og öðrum landsmönnum“ þætti eðlilegt að hún drægi framboð sitt til baka.[16] Andstaða við framboð Sigrúnar virtist vera mikil í samfélaginu, fjöldamargar greinar birtust um ósvífni hennar að bjóða sig fram, um þann óheyrilega kostnað sem af framboðinu hlytist og annað í þeim dúr. Oft var frambjóðandinn dreginn sundur og saman í háði í aðsendum greinum og leiðurum blaða en þrátt fyrir það birtust greinar í blöðum henni til stuðnings. Ragnari Sverrissyni járniðnaðarmanni fannst „út í hött“ að ætla að meta lýðræðið til fjár og Áshildi Jónsdóttur fjölmiðlafulltrúa Sigrúnar fannst lágkúrulegt af fjölmiðlum að saka frambjóðandann um að kosta samfélagið mikla peninga með framboði sínu.[17] Svo fór að sitjandi forseti fékk afgerandi meirihluta atvæða sem túlkað hefur verið sem staðfesting á stöðu hennar sem sameiningartákn.[18] Þá má hafa í huga að við forsetakosningarnar var Vigdís orðin nokkurskonar fulltrúi valdakerfisins, en Sigrún var víðs fjarri því. Kjörsókn var ríflega 72 af hundraði og Sigrún mat niðurstöðuna þannig að þeir sem heima sátu hafi viljað virkari forseta.[19] Sigrún bauð sig fram til að draga fram eðli forsetaembættisins og skyldur hans gagnvart kjósendum sem eini þjóðkjörni embættismaður landsins. Því er ekki nema að hluta rétt það sem Gunnar Helgi Kristinsson, Indriði H. Indriðason og Viktor Orri Valgarðsson héldu fram í grein sinni um forsetakosningarnar 2012 að þær hafi snúist meira um eðli forsetaembættisins en fyrri kosningar.[20]

Forsetakosningar 2004

Ólafur Ragnar Grímsson var kjörinn forseti Íslands árið 1996. Eftir einhverja hörðustu pólítísku orrahríð sem forseti Íslands hafði lent í, synjun staðfestingar fjölmiðlalaganna árið 2004, buðu tveir menn sig fram gegn sitjandi forseta, Ólafi Ragnari Grímssyni, „[h]vorugur … þungavigtarmaður“ eins og Guðjón Friðriksson sagnfræðingur orðaði það í bók sinni Saga af forseta.[21]  Eftir átta ár í forsetastóli þurfti Ólafur að etja kappi að nýju við Ástþór Magnússon sem hafði einmitt fengið á sig svipað orð og Pétur Hoffmann og Rögnvaldur Pálsson, að vera „furðufugl“, til alls líklegur. Ástþór var forvígismaður samtaka sem kölluðu sig Frið 2000, vildi „virkja Bessastaið“ og segist hafa orðið fyrir miklu mótlæti á Íslandi síðan hann stofnaði þau árið 1995.[22] Hann á án efa nokkurn þátt í að skapa sér ímynd hálfgerðs trúðs með atferli sínu, t.d. mætti hann við fyrirtöku í dómssal íklæddur jólasveinabúningi og sagði í kosningabaráttunni 2004 að Ólafur Ragnar Grímsson hegðaði sér eins og krakki.[23] Ástþóri tókst að safna nægilegum fjölda meðmælenda og það tókst einnig kaupsýslumanninum Baldri Ágústssyni sem taldi brýnt að auka á virðingu fyrir forsetaembættinu.[24] Fjórði maðurinn hugðist bjóða sig fram, Snorri Ásmundsson listamaður, sem hætti við framboð sitt á síðustu stundu með þeim orðum að kosningarnar bæru yfirbragð „skrípaleiks og sirkuss“, auk þess sem hann hefði ekki tíma til að standa í því að vera forseti vegna mikilla anna í myndlistarheiminum. Í BA ritgerð í listfræði við Háskóla Íslands staðhæfir Hildur Jörundsdóttir að með framboði sínu hafi Snorri verið að framkvæma listrænan gjörning, sem einhverjir í samfélaginu hafi áttað sig á, en aðrir tekið alvarlega og gagnrýnt virðingarleysi Snorra fyrir forsetaembættinu harðlega.[25]   Snorri hafði fengið mjög lélegar undirtektir í skoðanakönnunum, Ástþór Magnússon galt mikið afhroð í kosningunum og fékk aðeins 1.5% greiddra atkvæða. Baldur virtist frekar ná eyrum kjósenda og fékk tæp 10% meðan sitjandi forseti, fékk 63 af hundraði. „Ólafur Ragnar Grímsson náði vitaskuld endurkjöri en erfitt var að túlka úrslitin honum í vil“skrifaði Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur  árið 2010. ^[26] Ólafur hafði staðið í mikilli orrahríð við ríkisstjórn og alþingi vegna synjunar fjölmiðlalaganna og niðurstaða kosninganna bendir til að meirihluti kjósenda hafi viljað hafa þann mann áfram í embætti sem líklegastur var að standa uppi í hárinu á ríkjandi stjórnvöldum. Ólafur var hæfilega langt frá ríkjandi valdhöfum en ekki má gleyma að kjörsókn var óvenju rýr, tæp 63% og um 21% skilaði auðu.

Forsetakosningar 2012

Forsetakosningarnar 2012 hafa þá sérstöðu að sitjandi forseti hafði gefið í skyn í áramótaávarpi sínu að hann hygðist draga sig í hlé. Yfirlýsing forsetans var nógu óljós til að mjög skiptar skoðanir voru um hvort hann hygði á áframhaldandi setu eða ekki. Jón Lárusson, lögreglumaður og sagnfræðingur, tilkynnti í viðtali á Útvarpi Sögu 9. janúar að hann byði sig fram til embættis forseta Íslands „ … að vel ígrunduðu máli“. Viðbrögð við framboði hins nánast óþekkta lögreglumanns létu ekki á sér standa, einstaka fagnaði framboði Jóns en athugasemdir eins og „[h]vaða Dúddi Mæjónes er nú þetta?“ og „[e]r ekkert lengur hægt að gera hér á Íslandi svo sómi sé að?“ sáust á athugasemdakerfum vefmiðla.[27] Athugasemdir sem þessar gætu bent til að tiltölulega óþekktur Íslendingur þyki enn ekki eiga erindi í forsetaframboð. Svo fór að Jón dró framboð sitt til baka, að sögn vegna skorts á meðmælendum og kvaddi með þeim orðum að fjölmiðlar hefðu ekki áliti framboð hans „alvöru“ og 

"Sá tími sem liðinn er frá því að ég gaf kost á mér, hefur opinberað fyrir mér það sem ég í raun taldi mig vita, að þó við viljum meina að við séum öll jöfn, þá eru sumir jafnari en aðrir."[28]

Þessi orð Jóns Lárussonar lýsa vel því viðhorfi sem tiltölulega óþekktir einstaklingar hafa mátt þola þegar þeir hafa reynt að bjóða sig fram til embættis forseta Íslands. Sé frambjóðandinn ekki landskunn, málsmetandi manneskja er líklegt að viðkomandi fái þann dóm að vera furðufugl með annarlegar hugmyndir og sé eingöngu að valda ríkissjóði miklum útgjöldum með framhleypninni. Hik forseta að tilkynna framboð kann að hafa aukið umburðarlyndi fjölmiðla og almennings fyrir framboðum gegn honum. Þótt Jón næði ekki tilskyldum meðmælendafjölda tókst algerlega óþekktum Íslendingi búsettum í Noregi það, Hannes Bjarnason fékk um 1% atkvæða að lokum. Andreu J. Ólafsdóttur, sem hafði staðið í mikilli baráttu gegn stjórnvöldum og var nokkuð kunn fyrir störf sín fyrir Hagsmunasamtök heimilanna, gekk lítið betur en Ólafur Ragnar Grímsson forseti sigraði í kosningunum með um 53% atkvæða að baki.  Var það mun lægra hlutfall en sitjandi forseti hafði áður fengið í kosningum.[29] Forsetinn, sem hafði tvisvar á kjörtímabilinu synjað lögum staðfestingar, hlaut enn brautargengi, líklega vegna þess að hann hafði verið staðfastur í afstöðu sinni og stóð hæfilega fjarri stjórnvöldum. Bloggari nokkur hafði enda fullyrt að framboð gegn Ólafi gæti „rústa[ð] forsetaembættinu í þeirri mynd sem það er í dag til þess að flokkarnir og formenn þeirra haldi þeim völdum sem þeir eitt sinn höfðu.“[30]

Niðurstöður

Framan af lýðveldistímanum virtist útilokað að sitjandi forseti fengi mótframboð. Hugsanlegt er að Pétur Hoffmann Salómonsson, sem ætíð þótti undarlegur í háttum, hafi ætlað að bjóða sig fram gegn Ásgeiri Ásgeirssyni 1956 en að hans sögn komu sterk öfl í veg fyrir það.

Sitjandi forseti hefur þrisvar þurft að berjast fyrir endurkjöri, 1988, 2004 og 2012. Albert Guðmundsson þótti ósvífinn að tilkynna um framboð sitt áður en Kristján Eldjárn hafði opinberlega ákveðið hvað hann hygðist fyrir, árið 1979. Líkast til komst hann upp með ósvífnina vegna þess hve þekktur hann var, enda málsmetandi stjórnmálamaður. Rögnvaldur Pálsson hugðist bjóða sig fram til forseta 1980 en náði ekki tilskyldum fjölda meðmælenda. Hann þótti nokkuð sérstakur í háttum og virtist hafa undarlegar hugmyndir um eðli embættisins og hlutverk. Þegar Sigrún Þorsteinsdóttir bauð sig fram gegn Vigdísi Finnbogadóttur 1988 fannst fjölmiðlamönnum mörgum, og almenningi hún harla ósvífin að ráðast gegn farsælum forseta og valda samfélaginu kostnaði.

Hvorugur andstæðinga Ólafs Ragnars Grímssonar árið 2004 var álitinn þungavigtarmaður og nokkrir frambjóðenda gegn honum árið 2012 guldu þess að vera ekki nægilega þekktir í samfélaginu. Niðurstaðan er því sú að harla erfitt er enn fyrir meðaljón að bjóða sig fram til embættis forseta, frambjóðandi þarf að hafa náð að sanna sig með einhverjum hætti frammi fyrir alþjóð áður en hann þykir hæfur til framboðs.

Sú kenning að sá eða sú sigri í forsetakosningum sem fjærst þykir standa valdhöfunum stenst að hluta; hún hefur ekki átt við þegar frambjóðandi etur kappi við sitjandi forseta, jafnvel þó sá frambjóðandi sé víðs fjarri valdinu. Árið 1988 er auðsætt að Sigrún Þorsteinsdóttir og hugmyndafræði hennar var of fjarri valdinu til að hljóta brautargengi og Ólafur Ragnar Grímsson hafði í aðdraganda kosninganna 2004 og 2012 verið of einarður í umdeildum málum gagnvart ríkisstjórn landsins til að nokkur gæti raunverulega ógnað stöðu hans.

Heimildir:

[1] Guðni Th. Jóhannesson: Gunnar Thoroddsen. Ævisaga, (Reykjavík 2010), bls. 248.

[2] Þórlindur Kjartansson: „Forsetinn þarf mótframboð“, Vefritið Deiglan, 2. janúar 2008, http://www.deiglan.com/index.php?itemid=11675, (skoðað 15. okt. 2013).  

[3] Sigríður Dögg Auðunsdóttir: „Landsmóðirin gegn forsetanum“, Fréttatíminn, 22. júní 2012,  http://www.frettatiminn.is/daegurmal/landsmodirin_gegn_forsetanum/ , (skoðað 7. desember 2013).

[4] „Pétur Hoffmann Salómonsson látinn“, Morgunblaðið, 21. október 1980, bls. 3. 

[5] Sjá: Pétur Hoffmann Salómonsson: Smádjöflar: liðið ofsótti mig, en smádjöflar unnu á mér, (Reykjavík 1960).

[6] „Aukaframboð“, Mánudagsblaðið, 26. maí 1980, bls. 8.

[7] „Klippt og skorið“, Þjóðviljinn, 25. september 1979, bls. 4.

[8] „Forsetaframboðið: Albert kominn af stað og ekki aftur snúið“, Dagblaðið, 20. september 1979, bls. 1.

[9] „Orðspor“, Frjáls verslun, 7. tbl. 38. árg (1979), bls. 15.

[10] „Grandvar“: „Forsetaframbjóðandi látinn“, Málefnin.com, 23. september 2007, http://www.malefnin.com/ib/index.php?showtopic=101475, (skoðað 14. okt. 2013).

[11] „Vikan kynnir forsetaframbjóðendur: Rögnvaldur G. Pálsson.“, Vikan 14. tbl.(1980), bls. 23.

[12] „Finnst þér rétt að Háskólinn hafi tekjur af spilakössum?“, Stúdentablaðið, 8. tbl., 67. árg. (1995), bls. 14.

[13] Páll Valsson: Vigdís. Kona verður forseti, (Reykjavík 2009), bls. 365-366.

[14] Ómar Friðriksson: „Forsetakosningar 1988: Um hvað er kosið?“, Alþýðublaðið, 24. júní 1988, bls. 4.

[15] Vigdís. Kona verður forseti, bls.366.

[16] „Árni Guðjónsson: Sigrún dragi framboð sitt til baka“, Dagblaðið Vísir, 7. júní 1988, bls. 40.

[17] Sjá Ragnar Sverrisson: „Ósvífið forsetaframboð“, Kjallaragrein í DV  20.  júní 1988 og „Ekki þekkst áður að rætt sé um kostnað kosninga“, Dagblaðið Vísir, 18. maí 1988, bls. 2.

[18] Vigdís. Kona verður forseti, bls. 367.

[19] „ „Þeir sem sátu heima vilja virkari forseta“  - segir Sigrún Þorsteinsdóttir að loknum kosningum.“, Morgunblaðið, 28. júní 1988, bls. 4.

[20] Gunnar Helgi Kristinsson, Indriði H. Indriðason og Viktor Orri Valgarðsson, „Hvað voru kjósendur að hugsa? Forsetakosningar á Íslandi 2012“, Stjórnmál og stjórnsýsla 8/2 (2012), bls. 221−244,  hér bls. 222 og 226. http://www.stjornmalogstjornsysla.is/wp-content/uploads/2012/12/a.2012.8.2.2.pdf.

[21] Guðjón Friðriksson: Saga af forseta. Forsetatíð Ólafs Ragnars Grímssonar. Útrás, athafnir, átök og einkamál, (Reykjavík 2008), bls. 343.

[22] „Ástþór Magnússon Wium“, Virkjum Bessastaði, http://lydveldi.blog.is/blog/lydveldi/about/, (skoðað 30. nóvember 2013).

[23] „Ástþór Magnússon reyndi ítrekað að ná tali af forseta Íslands. Vill ræða við forseta um fjölmiðlalögin“, Morgunblaðið, 9. júní 2004, bls. 4.

[24] „Forsetakosningar 2004“, www.landsmenn.is, http://www.landsmal.is/index.php?id=21&activemenu=21, (skoðað 30. nóvember 2013).

[25] Hildur Jörundsdóttir, Pólítísk framboð Snorra Ásmundssonar sem gjörningar. Greining og túlkun á framboðunum með tilliti til viðtökusögu almennings og fræðimanna, BA-ritgerð í listfræði við HÍ (janúar 2011), bls. 16-18.

[26] Guðni Th. Jóhannesson: „Bylting á Bessastöðum“, Skírnir 184 (vor 2010), bls. 61−99 (hér bls. 64). 

[27] Sjá: „Jón vill forsetaembættið: Vill færa valdið til fólksins. „Almenningur hefur valdið“.“, dv.is, 9. janúar 2012, http://www.dv.is/frettir/2012/1/9/jon-vill-forsetaembaettid-vill-faera-valdid-til-folksins/, (skoðað 29. nóvember 2013).

[28] Sjá: „Slæm vika fyrir Jón Lárusson lögreglumann á Selfossi. Sumir jafnari en aðrir“, Fréttatíminn 18. maí 2013, bls. 32.

[29]„Hvað voru kjósendur að hugsa? Forsetakosningar á Íslandi 2012“, hér bls. 225.

[30] Friðrik Hansen Guðmundsson: „Mótframboðum gegn forsetanum er ætlað að rústa embættinu í núverandi mynd.“, Friðrik Hansen Guðmundsson á blog.is, 16. júní 2012, http://fhg.blog.is/blog/fhg/entry/1245248/, (skoðað 15. okt. 2013).

Undanfarinn hálfan mánuð hefur BA ritgerð mín í sagnfræði um samanburð á ýmsum umbótatillögum Vilmundar Gylfasonar og tillögum stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá fyrir Ísland verið birt hér á blogginu. Ég vona að einhverjir hafi haft gagn og gaman af lestrinum. Hér er komið að leiðarlokum hvað ritgerðina snertir, en í niðurstöðukaflanum eru helstu atriði meginmálsins tekin saman og lokaályktun dregin.

"Lýðræðið eitt er vettvangurinn að berjast á" - Niðurstöður

Lýðveldisstjórnarskráin var þegar í upphafi álitin vera til bráðabirgða, en fyrirhuguð heildarendurskoðun hennar hefur ekki enn verið lokið þrátt fyrir störf fjölmargra stjórnarskrárnefnda. Eins og hér hefur verið rakið á sú hugmyndafræði að boða til stjórnlagaþings í þeim tilgangi að endurskoða stjórnarskrána á sér langa forsögu; Vilmundur Gylfason var einn þeirra sem vildu efna til stjórnlagaþings en af því varð ekki. Eftir efnahagshrun voru síðan ýmis skref í átt til breytinga uns stjórnlagaráð tók til við að skapa nýja stjórnarskrá.

Í þessari ritgerð hefur verið leitast við að varpa ljósi á tengsl frumvarps stjórnlagaráðs og umbótatillagna Vilmundar Gylfasonar sem hann setti fram fyrir rúmum þremur áratugum. Hugmyndir um frelsi einstaklinga, beint lýðræði, ákall um valddreifingu og andstaða við mikil völd stjórnmálaflokka voru sem rauður þráður í kenningum Vilmundar. Sömuleiðis varð honum tíðrætt um almannaviljann. Svipað mátti greina í umfjöllun stjórnlagaráðs sem taldi stjórnmálaflokka vera of valdamikla og skortur á skiptingu valds áberandi. Ráðið var þeirrar skoðunar að besta lausnin til að sporna við spillingu og auka valddreifingu væri að auka eftirlit og aðhald valdþáttanna innbyrðis og að stofna til ýmiskonar eftirlitsnefnda. Líklegt má því teljast að Vilmundur hefði lagst gegn slíkum hugmyndum, enda var hann þeirrar skoðunar að valdastofnunum bæri að fækka fremur en fjölga. Traust til stofnana samfélagsins hafði dalað mjög eftir efnahagshrunið og má ætla að stjórnlagaráð hafi viljað finna leiðir til að efla það að nýju.

Ýmsir þeirra sem fengu sæti í ráðinu höfðu vitnað í hugmyndir Vilmundar í aðdraganda kosninganna og nokkrir sögðu í viðtölum við höfund þessarar ritgerðar að sú hugmyndafræði hefði verið þeim ofarlega í huga þegar starf ráðsins hófst. Sá aragrúi lesefnis sem ráðið notfærði sér við vinnu sína hefur án efa orðið til þess að kenningar hans urðu aðeins hluti af því hugmyndasafni sem að lokum varð að frumvarpi stjórnlagaráðs. Sömuleiðis byggði ráðið á vinnu þjóðfundar og stjórnarskrárnefnda þannig að efniviðurinn var mikill. Sumir þeirra þátta sem Vilmundur hafði lagt hvað mesta áherslu á höfðu misst vægi svo löngu eftir að hann lagði fram sínar bollaleggingar.

Horft hefur verið til þingsályktunartillögu Vilmundar sem var viðbót við stjórnarskrárfrumvarp Gunnars Thoroddsen forsætisráðherra. Margir stjórnlagaráðsliðar, líkt og Vilmundur fyrrum, álitu þætti ríkisvaldsins vera fleiri en hina hefðbundnu þrjá, en töldu mikilvægt að þeir yrðu minna háðir hver öðrum og veittu hver öðrum meira aðhald. Vilmundur horfði til þeirra ríkja þar sem forsetaræði ríkir og að hans dómi var það lýðræðinu mikilvægt að forsætisráðherra væri kjörinn beinni kosningu. Það styrkti beint lýðræði í sessi, enda yrði landið eitt kjördæmi við það val auk þess sem sjálfstætt val forsætisráðherra á ráðuneyti sínu gæti ýtt undir frekari aðskilnað framkvæmdar- og löggjafarvalds. Nokkrir fulltrúar í stjórnlagaráði aðhylltust þessa hugmyndafræði í upphafi, en hurfu frá henni einkum til að festa þingræðið frekar í sessi. Ráðinu fannst, líkt og Vilmundi, að skýr mörk þyrftu að vera milli valdþátta ríkisins, að þingræðisreglan væri tryggð, en tók að lokum þá ákvörðun að þingið kysi forsætisráðherra eftir ábendingum þingmanna. Þarna virðist núgildandi aðferð gerð formlegri. Sá einstaklingur, sem stjórnmálaflokkar mæla með við forseta, fær umboð til stjórnarmyndunar, en höfuð framkvæmdarvaldsins öðlast ekki umboð sitt beint frá kjósendum. Mikilvægast væri að forsætisráðherra myndaði ríkisstjórn sem nyti trausts þingsins. Sömuleiðis kom fram sú hugmynd að sameina embætti forsætisráðherra og forseta, en hún hlaut ekki brautargengi. Þó er forseti eftir skilgreiningu stjórnlagaráðs hluti framkvæmdarvalds en ekki löggjafar eins og nú er. Stjórnlagaráði fannst mikilvægt að styrkja löggjafarvaldið, jafnvel á kostnað framkvæmdarvalds. Gert var ráð fyrir í tillögum þess að þingmenn sem yrðu ráðherrar vikju sæti af þingi og varamenn þeirra tækju við, líkt og Vilmundur hafði lagt til með sínum hugmyndum.

Eins og hér hefur komið fram var Vilmundur afar harðorður í gagnrýni sinni á spillt embættismannakerfi sem hann sagði þjóna hagsmunum valdsins, en birtingarmynd þess væru stjórnmálaflokkarnir. Hann var sömuleiðis harðorður um þjónkun og tengsl stjórnmálamanna við fjármálavaldið. Hann lagði ríka áherslu á að stjórnmálamenn hættu afskiptum sínum af embættismannaveitingum. Í fylgiskjali með þingsályktunartillögu Vilmundar hafði Gylfi Þ. Gíslason stungið upp á að forseti skipaði embættismenn beint án afskipta stjórnmálamanna og yfirmenn stofnana bæru sjálfir ábyrgð á ráðningum lægra settra embættismanna, sem líklegt má telja að Vilmundur hafi álitið vandaða aðferð. Leið stjórnlagaráðsins virðist ekki eiga samleið hugarheimi þeirra feðga, en ráðið stóð frammi fyrir sams konar vanda og taldi að skipan embættismanna þyrfti að vera hafin yfir allan vafa. Niðurstaða ráðsins varð sú að sérstök nefnd skyldi annast val á embættismönnum til að koma í veg fyrir að annað en kunnátta og hæfileikar réðu hverja ráðherra og önnur stjórnvöld skipuðu til starfa. Ráðið gerði einnig ráð fyrir stofnun eftirlitsnefnda; aðferð sem enn má fullyrða að hefði vart hugnast Vilmundi, sem vildi fækka stofnunum ríkisins.

Óhætt er að fullyrða að stjórnlagaráð hafi gengið lengra en Vilmundur varðandi þjóðaratkvæðagreiðslur og málskot almennings, en heimildir til slíks eru auknar mjög. Hann hafði áður stungið upp á rýmkun reglna um þjóðaratkvæðagreiðslur og vildi að almenningur kæmi meira að ákvörðunum. Vilmundur hafði lagt til að Alþingi ákvæði hvort atkvæðagreiðslur væru bindandi, en rök má færa fyrir að séu þær það ekki hafi þær svipað gildi og skoðanakannanir. Hann vildi að þjóðkjörinn forsætisráðherrann gæti efnt til atkvæðagreiðslu um nánast hvaða mál sem væri, sem gæti talist einskonar útvíkkun á málskotsrétti 26. gr stjórnarskrárinnar.

Þingrofsréttinn færði ráðið til þingsins sjálfs sennilega til að treysta þingræðið. Vilmundur hafði viljað afnema þingrof með öllu, enda væri það brot á þingræðisreglunni. Sú mikilvæga breyting að nú heldur þingið umboði sínu til kjördags þrátt fyrir þingrof hefur án efa dregið úr vægi þess í hugum stjórnlagaráðsliða.

Stjórnlagaráði þótti lítil ástæða til að hrófla við núverandi reglum um dómsvald enda var gerð mikil lagabreyting í þeim málaflokki á öndverðum tíunda áratug síðustu aldar. Vilmundur hafði verið afar harðorður í garð dómstóla, hafði fullyrt að þeir væru verkfæri valdastofnana og ítrekaði mikilvægi sjálfstæðis hæstaréttardómara. Fyrrnefnd endurskoðun á lagaumhverfi dómstóla hefur líklega dregið mjög úr mörgum þeim ávirðingum sem Vilmundur hafði haft í frammi; tilgangurinn var að draga úr tengslum framkvæmdar- og dómsvalds og tryggja jafnræði fólks fyrir lögum. Tengsl valdþáttanna eru enn fyrir hendi því ráðherra skipar dómara þrátt fyrir að tryggja eigi sjálfstæði dómstóla með lögum og eftirlitsstofnunum. Sömuleiðis hefur dómsvaldið iðulega legið undir ámæli eftir hrun og er því mikilvægt að ný stjórnarskrárnefnd fjalli ítarlega um það í sínu starfi.

Áhugi margra stjórnlagaráðaráðsliða á mannréttindum var auðsær þegar kom að umsköpun þess málaflokks. Hugtakið er víkkað verulega út, enda falla trúmál, verndun náttúru, frelsi fjölmiðla, hlutleysi vísinda- og listamanna og fleira þess háttar undir mannréttindakaflann. Á þeim áratugum sem liðnir eru síðan Vilmundur háði sína baráttu hefur skilgreiningin á hvað teljist til mannréttinda breyst mjög, en niðurstaða stjórnlagaráðs hefur samt verið gagnrýnd nokkuð og þótt ganga lengra en efni standa til, einkum hvað snertir hugsanleg réttindi náttúrunnar sjálfrar. Þau mannréttindi sem Vilmundur barðist fyrir voru klassísk fyrstu kynslóðar mannréttindi sem hann áleit stjórnvöld brjóta margvíslega gagnvart almenningi í þágu valdsins. Hann taldi einnig fjarri lagi að allir væru jafnir fyrir lögunum sem hefðu það hlutverk að verja hagsmuni almennings en ekki fáeinna. Hann var þess fullviss að með því að færa valdið frekar til almennings yrði breyting á. Vitaskuld horfði stjórnlagaráð ekki framhjá þáttum eins og frelsi, jöfnuði og friðhelgi, en virtist leggja aðra áherslu á þá en Vilmundur í málflutningi sínum. Vilmundur áleit afar brýnt að draga úr vægi hagsmunahópa, en stjórnlagaráð komst að þeirri niðurstöðu að eðlilegt væri að hagsmunaðilar kæmu með óbeinum hætti að lagasetningu, enda hefur það verið snar þáttur í undirbúningi lagasmíða á undanförnum áratugum. Með því er þessum hópum þó fært víðtækara vald en almenningi í landinu og beinni aðgangur að löggjafanum, sem var meðal þess sem Vilmundur barðist af hörku gegn. Þótt upptaka kvótakerfis í sjávarútvegi, möguleg olíuvinnsla og gríðarlegur ferðamannastraumur væru harla lítið til umræðu fyrir þrjátíu árum fannst Vilmundi mikilvægt að land væri í þjóðareigu og nýting þess með. Á síðastliðnum árum hefur verið mjög horft til þessa og deilur verið uppi um hvort auðlindir gætu verið í eigu þjóðar. Stjórnlagaráð tók undir þá túlkun og leit svo á að mikilvægt væri að skipa því sess í stjórnarskrá, einkum til að skerpa á eignarhaldi sjávarauðlindarinnar, en aðrar þekktar og óþekktar auðlindir hljóta falla þar undir sömuleiðis.

Bent hefur verið á að kjördæmaskipan á Íslandi uppfylli ekki skilyrði ÖSE um heimil frávik, en viðamikil breyting var gerð á kjördæmaskipan í tillögum stjórnlagaráðs. Þar skutu upp kollinum hugmyndir skyldar Vilmundar um persónukjör með því að hægt yrði að kjósa þingmenn þvert á framboðslista auk þess sem gert er ráð fyrir að vægi atkvæða væri jafnt hvarvetna á landinu. Jöfnun atkvæðavægis hafði verið Vilmundi ofarlega í huga, en að hans mati gætu einmenningskjördæmi skapað af sér réttlátari skiptingu þingsæta. Sú leið hefur ekki verið farin á Íslandi síðan kjördæmaskipan var breytt í lok sjötta áratugarins og varð ekki hluti af tillögum stjórnlagaráðs. Því þótti mikilvægt að þingmannafjöldi hvers framboðs væri í samræmi við atkvæðamagn og að girt yrði fyrir einsleitni og kynjaskipting tryggð, sem má fullyrða að væri í samræmi við jafnaðarhugmyndir Vilmundar.

Fjölmiðlun, eðli hennar og inntak hafa tekið örum breytingum á undanförunum árum. Stjórnlagaráðið færði skipan fjölmiðlunar í mannréttindakafla stjórnarskrárdraga sinna, en fjölmiðlun var að sönnu með allt öðrum hætti en nú en á tíma Vilmundar. Það á við jafnt um form sem efnistök. Ítök stjórnmálaflokka voru gríðarleg þá, en hann vildi auka vægi rannsóknarblaðamennsku. Til þess þurftu fjölmiðlar allir að verða sjálfstæðari, frjálsari, óháðari. Þótt frelsi í fjölmiðlun hafi síðan að nokkru verið tryggt á Íslandi hefur valdið yfir þeim færst úr höndum stjórnmálamanna til fyrirtækjaeigenda, hagsmunahópa og fjármagnseigenda. Í því breytta umhverfi lagði stjórnlagaráð ríka áherslu á að frelsi og sjálfstæði miðlanna væri tryggt og aðhald með þeim og frá þeim væri gert virkara. Sömuleiðis var öllum veitt heimild til upplýsingaöflunar, svo fremi sem friðhelgi einkalífsins væri virt. Ráðið horfir þarna án efa til þeirrar miklu byltingar sem orðið hefur með tilkomu internetsins; þar sem ný tegund fjölmiðlunar hefur orðið til á öflugum samskiptavefjum.

Að framansögðu sést að víða átti stjórnlagaráð samleið með Vilmundi Gylfasyni í þeim þáttum sem bornir voru saman og annars staðar ekki. Eins og áður sagði bar nafn hans á góma fljótlega eftir hrun og fjölmörgum þótti mikið til einarðlegs málflutnings hans koma. Í þjóðfélagi í upplausn hlaut að vera huggun að geta horft til skörulegs stjórnmálamanns úr fortíð sem með óvægnu orðalagi benti á brotalamir samfélagsins og hvernig væri hægt að snúa til betri vegar. Fram hefur komið að margir þeirra sem buðu sig fram til stjórnlagaþings voru aðdáendur Vilmundar og skoðana hans en aðrir síður. Ritun nýrrar stjórnarskrár er viðamikið verkefni, enda leitaði stjórnlagaráðið víða fanga í efnisöflun sinni. Meðal þess sem það horfði til og ræddi var hugmyndafræði Vilmundar og lærifeðra hans.

Helst má heyra samhljóm í andstöðu við vald stjórnmálaflokka og ósk um aukið réttlæti. Ráðið var einnig, líkt og Vilmundur áfjáð í að draga úr spillingu, efla valddreifingu og aðhald milli valdþátta ríkisins, en fann leiðir til þess sem að hluta hefðu vart hugnast Vilmundi með því að treysta á talsvert eftirlitskerfi. Þættir eins og jöfnun atkvæðavægis og sanngjörn kjördæmaskipting hafa um áratuga skeið verið til umræðu á Íslandi og er nú svo komið að erlendar eftirlitsstofnanir hafa gert athugasemdir við ástandið. Það er því fyrir löngu orðin þörf á sátt, og mátti í tillögum ráðsins greina hugmyndir keimlíkar Vilmundar, sérstaklaga um heimild kjósenda til að velja þvert á lista. Margt þess sem gefur að líta í drögum ráðsins byggist á klassískum hugmyndum um hvað ritað skuli í stjórnarskrá og annað er ívið byltingarkenndara, líkt og náttúruverndarhluti mannréttindakaflans. Stjórnlagaráð ræddi möguleika á beinu kjöri forsætisráðherra, en vildi ekki ógna þingræðinu með að fara þá leið. Á undanförnum áratugum hefur sömuleiðis ýmsu af því sem Vilmundur taldi þurfa breytinga við verið komið fyrir með nýjum hætti. Frelsi í fjölmiðlum, þrenging þingrofsréttar og nýskipan dómsmála eru til marks um það. Það voru ekki bein tengsl milli niðurstöðu stjórnlagaráðs og hugmynda Vilmundar Gylfasonar. Hins vegar áttu þær margt sameiginlegt, eins og hér hefur sýnt fram á. Hin óbeinu áhrif – ræður Vilmundar, kenningar og hugmyndafræði – fékk marga til að velta fyrir sér hvernig unnt væri snúa vörn í sókn og breyta samfélaginu til betri vegar.

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

Afnám eða skerðing þingrofsheimildar

Þingrof er í raun heimild til að ógilda kjör alþingismanna áður en kjörtímabili þeirra lýkur. Þótt álitið hafi verið að þarna væri á ferðinni mótvægi við möguleika þingsins á að lýsa yfir vantrausti á ríkisstjórn byggir þingrof á pólítískri ákvörðun fárra meðan vantraust þarf meirihlutastuðning á þingi. Ekki er heimilt að stytta kjörtímabil sveitastjórna með sambærilegum hætti svo dæmi sé tekið. Með því að veita æðsta handhafa framkvæmdavaldsins rétt til að rjúfa störf löggjafarvaldsins með einfaldri aðgerð hefur þótt geta skapast hætta á misbeitingu valds. Reglan var sú að ríkisstjórn sæti áfram eftir að þingið var sent heim. Þingrof árið 1931 og árið 1974 ollu hörðum deilum í samfélaginu og háværar raddir voru uppi um að lýðræðið væri fótum troðið.

Eftir að Ólafur Jóhannesson forsætisráðherra rauf þing í maí 1974 saumaði Vilmundur harkalega að honum í sjónvarpsviðtali. Vilmundi þótti greinilega réttur forsætisráðherra – að geta sent þingmenn heim – fara á svig við þá meginreglu að framkvæmdarvaldið lyti vilja þingsins en ekki öfugt.^[1] Hann taldi afnám réttar forsætisráðherra til þingrofs leiða til styrkrar stjórnar og valddreifingar.[2] Félagar Vilmundar í Bandalagi jafnaðarmanna lögðu fram tillögur um afnám þingrofsréttar og fleiri hugðarefni hans sem aldrei voru útræddar.[3] Sú breyting varð á þingrofsreglu árið 1991 að þing situr til kjördags, en þarf ekki ljúka störfum umsvifalaust. Slík tilhögun viðheldur þingræði í landinu og dregur úr mögulegri hættu af ofurvaldi ráðherra. Þrátt fyrir að svo væri málum komið hafði Jóhanna Sigurðardóttir nokkrum árum síðar lagt til að fyrirhugað stjórnlagaþing tæki þingrofsréttinn til umfjöllunar.^[4]

Ekki er að sjá að þingrofsrétturinn hafi nauðsynlega verið ofarlega í hugum þeirra sem buðu sig fram til stjórnlagaþings.[5] Þingrof var án efa mun meira hitamál þegar umboð þingmanna var afnumið tafarlaust og ríkisstjórn sat án aðhalds frá þingi fram að kosningum. Stjórnlagaráð tók þá ákvörðun að færa heimildina úr höndum forsætisráðherra til þingsins sjálfs og virtist með því taka undir með þeim sem talið hafa þingrof fara á svig við þingræðisreglu. Þingmenn sjálfir þyrftu því að hafa frumkvæði að því. Stjórnlagaráðið vildi ekki að forseti gæti stöðvað ákvörðun þingsins og að ríkisstjórn gæti ekki notað þingrof sem vörn gegn vantrausti. Auðvitað má velta fyrir sér hvaða aðstæður gætu orðið til þess að þingið ákvæðið að rjúfa sjálft sig. Líklegast er að það gæti gerst við afar erfiðar aðstæður í samfélaginu svipaðar þeim sem uppi voru haustið 2008, enda rauf Geir H. Haarde þing árið 2009 og boðaði til kosninga.

Embættismannaveitingar – spilling innan kerfis

Eftir efnahagshrunið varð mikil umræða um spillingu í íslensku samfélagi. Við því þurfti að bregðast. Sá raunveruleiki var frambjóðendum til stjórnlagaþings mörgum ofarlega í huga og nefndi t.d. Arnfríður Guðmundsdóttir það sem einn mikilvægasta þáttinn enda fannst henni að réttlæti og jafnrétti skipti mestu máli þegar hugað væri að grunnstoðum samfélagsins.[6] Valdþáttanefnd ráðsins var nokkur vandi á höndum hvað snerti embættismannaveitingar og ræddi þar ýmsa möguleika.^[7] Niðurstaða ráðsins var að ráðherrar og „önnur stjórnvöld“ veittu embætti að tillögu sérstakrar nefndar og skyldi hæfni ráða við skipun embættismanna.[8] Þannig brást stjórnlagaráðið við mikilli umræðu um að annað en hæfni hefði um áratugaskeið ráðið við embættismannaveitingar.^[9] Sú leið var farin til að tryggja að löggjafinn ætti óhægara um vik að breyta reglum á þessu sviði, enda væru stjórnarskrárbreytingar mun viðurhluta meira mál en lagabreyting. Þorvaldur Gylfason fullyrti þessa breytingu til komna vegna þess að vantraust almennings á dómstólum og spilling og getuleysi embættismannakerfisins hafi kallað á hana. Álitið var að hluti af lausninni væri að bæta regluverkið, enda áttu hin nýju ákvæði að koma í veg fyrir misnotkun stjórnmálaflokkanna og áráttu þeirra að setja óhæfa menn í mikilvæg embætti.^[10]

Vilmundur Gylfason hafði álitið að mikil spilling ríkti innan stjórnkerfisins og embættismannastéttarinnar á Íslandi og vildi að á því yrði tekið af hörku með breyttum aðferðum við val embættismanna og kjör æðstu stjórnenda ríkisins. Hann talaði tæpitungulaust um hvernig fara ætti að. Gylfi Þ. Gíslason hafði einnig sérstakar áhyggjur af spillingu ýmiss konar, óvönduðum vinnubrögðum og því sem í dag hefur verið nefnt frændhygli og andverðleikar, það er að annað en dugnaður og hæfileikar ráði framgangi manna í opinberum stöðum.^[11] Til að bregðast við var því velt upp að forseti skipaði embættismenn beint án atbeina ráðherra, en yfirmenn ríkisstofnana hefðu sjálfdæmi um ráðningar starfsmanna sinna.^[12] Í stjórnlagaþingshugmyndum Jóhönnu Sigurðardóttur var gert ráð fyrir að embættisfærslur í opinberri stjórnsýslu skyldu metnar og hvort rétt væri að setja reglur um ráðstöfun opinberra fjármuna og draga úr afskiptum stjórnmálamanna af sjóða- og bankakerfinu.^[13]

Innherjaviðskipti og önnur vafasöm starfsemi innan fjármálakerfisins varð mjög til umræðu eftir hrunið. Lög og reglugerðir sett af stjórnmálamönnum, jafnvel stundum byggð á reglum EES samningsins hefðu gert bankamönnum kleift að taka allt of mikla áhættu án virks aðhalds og eftirlits.^[14] Þrátt fyrir það eru engin ákvæði um fjármál í tillögum stjórnlagaráðs, ekkert um eignarhald á bönkum eða um fyrirkomulag starfsemi þeirra, ekkert um útgáfu og dreifingu peninga, ekkert um uppfræðslu fyrir almenning, um lánakjör eða þak á lántökur og ekkert um eftirlit með fjármálastofnunum. Stjórnlagaráð tók samt nokkrar ákvarðanir í þessu samhengi; ákveðið var að heimila ríkisvaldinu áfram að stofna til skulda eða reka ríkissjóð með halla því stundum væri slíkt gert af illri nauðsyn. Bann við þess háttar ráðstöfunum með ákvæðum stjórnarskrár taldi stjórnlagaráð að kæmi algerlega í veg fyrir að stjórnvöld gætu gripið til lántaka og hallarekstur tímabundið. Hér hefði ef til vill mátt setja ákvæði sem heimilaði að grípa til slíkra aðgerða, með samþykki kjósenda eða með auknum meirihluta á þingi.

Efnahagsmál hafa frá lýðveldisstofnun verið þraut hverrar ríkisstjórnarinnar á fætur annarri. Oftar en ekki hefur ágreiningur um leiðir til lausnar efnahagsþrengingum sprengt stjórnarsamstarf og jafnvel valdið stjórnarkreppum. Vilmundur Gylfason átaldi stjórnmálamenn iðulega vegna fylgispektar við fjármálavaldið auk þess sem hann taldi tengsl stjórnmálaflokka við önnur öfl í samfélaginu oft of mikil. Hann hafði á hinn bóginn verið fylgjandi upptöku verðtryggingar á sínum tíma, enda brann sparifé landsmanna upp á verðbólgutímum. Nú á tímum veldur framkvæmd verðtryggingar miklum deilum, jafnvel dómsmálum, en Gísli Tryggvason og fleiri hafa verið þeirrar skoðunar að hún feli beinlínis í sér ójafnvægi á valdi og í aðgengi að gæðum, valdi jafnvel spillingu. Því hafi þurft að koma því til leiðar að í stjórnarskrá væri skýrt að eignarrétti fylgdu skyldur.[15]

Vandlæting Vilmundar gæti hæglega átt við um það fjármálakerfi sem einkavæðingin gat af sér og olli að lokum hruni efnahagskerfisins á Íslandi. Sú hugmyndafræði að ríkisvaldið ætti ekki að skipta sér um of af fjármálakerfinu leiddi til veikburða eftirlitskerfis sem réð illa við hlutverk sitt. Þrátt fyrir það varð niðurstaða stjórnlagaráðs að ekki væri hægt að setja ákvæði í stjórnarskrá um eignarhald banka heldur skyldi „sökum eðlis þeirra“ hafa ákvæði um þá í lögum.^[16] Stjórnlagaráðið taldi stofnun eftirlitsnefnda verða til hvatningar til vandvirkni við stöðuveitingar í opinbera kerfinu og þannig yrði spornað við spillingu. Sömuleiðis gæti slíkt regluverk einnig átt við um valdablokkir utan hins opinbera kerfis.[17] Með því girða þannig fyrir spilltar embættismannaveitingar og auka sjálfstæði dómstóla gæti værið komið á laggirnar lagakerfi sem gæti reist fjármálakerfinu skorður. Á áttunda áratugnum höfðu Vilmundur Gylfason og Sighvatur Björgvinsson haft áhyggjur af að völd hefðu flust til hagsmuna- og þrýstihópa. Það hefði skapað mikla óvissu í efnahagsmálum vegna vangetu kjörinna stjórnvalda til að grípa til aðgerða gagnvart ofureflinu. Þeir töldu að með heimild til þjóðaratkvæðagreiðslu væri að hluta hægt að leysa úr slíkum þrýstingi á stjórnvöld.[18] Það er auðvelt að taka undir þau rök að slík aðferð gæti minnkað álag á kjörna fulltrúa og færði jafnframt ábyrgð og skipunarvald yfir til samfélagsins, sem erfitt væri fyrir þrýstihópa eða stórfyrirtæki að hunsa.

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

[1] Guðni Th. Jóhannesson, Völundarhús valdsins, bls. 106-107.

[2] Vilmundur Gylfason: Ræða um vantraust. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[3] Sjá Gunnar Helgi Kristinsson: „Ágrip af þróun stjórnarskrárinnar“, bls. 22.

[4] Vef. Jóhanna Sigurðardóttir: „Breytt kjördæmaskipan – forsenda framfara“. Skoðað 30. ágúst 2013.

[5] Sjá t.d. viðtöl höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, Katrínu Oddsdóttur og Arnfríði Guðmundsdóttur.

[6] Viðtal höfundar við Arnfríði Guðmundsdóttur, 12. Apríl 2014.

[7] Vef. Kynning stjórnlagaráðs á störfum sínum. Skoðað 28. ágúst 2013.

[8] Ný stjórnarskrá Íslands, bls.51.

[9] Kynning stjórnlagaráðs á störfum sínum. Skoðað 28. ágúst 2013.

[10] Sbr. 96.- 104. gr. nýrrar stjórnarskrár Íslands, Ný stjórnarskrá Íslands, bls. 51-55. : Sjá jafnframt Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason og viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[11] Gylfi Þ. Gíslason: „Lýðræði og stjórnfesta“, bls. 117.

[12] Sama heimild, bls. 122.

[13] Vef. Jóhanna Sigurðardóttir: „Breytt kjördæmaskipan – forsenda framfara“. Skoðað 30. ágúst 2013.

[14] Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason . Skoðað 26. ágúst 2013.

[15] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[16] Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason. Skoðað 26. ágúst 2013.

[17] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014 og við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[18] Alþingistíðindi A 1978-79, bls. 1755-57.

Um málskotsrétt og þjóðaratkvæðagreiðslur

Í stjórnlagaþingshugmyndum Jóhönnu Sigurðardóttur frá tíunda áratugnum vildi hún að tekið væri á vandamálum í stjórnmálum og stjórnsýslu sem henni þóttu blasa við, svo sem jöfnun atkvæðavægis og takmörkunum stjórnarskrárinnar til þjóðaratkvæðagreiðslna.^[1]

Nýmæli í tillögu Vilmundar var heimild til hins þjóðkjörna forsætisráðherra að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um hvaða mál sem væri. Það taldi hann vera brýnt ef upp kæmu andstæðar skoðanir löggjafarþings og forsætisráðherra.[2] Eins og komið hefur fram var hann mjög fylgjandi beinu lýðræði og taldi að almenningur ætti að koma að málum með ríkulegum hætti, enda hafði hann t.d. lagt til að gengið yrði til þjóðaratkvæðis um efnahagstillögur forsætisráðherra árið 1979.[3] Í þingsályktunartillögu sem Vilmundur Gylfason og Sighvatur Björgvinsson lögðu fram árið 1979 um setningu laga um þjóðaratkvæðagreiðslur var gert ráð fyrir að Alþingi tæki ákvörðun um hvort atkvæðagreiðslan skyldi vera bindandi eða ekki.[4]Að mati margra er buðu sig fram og náðu kjöri til stjórnlagaráðs var þjóðaratkvæði mikilvægur þáttur í endurnýjun stjórnarskrár, enda hafði krafa um slíkt verið býsna hávær í kjölfar hruns.

Beint lýðræði og aðhald með valdþáttunum með atbeina kjósenda var Pétri Gunnlaugssyni ofarlega í huga þegar hann bauð sig fram til stjórnlagaþings.[5] Nokkuð afgerandi stuðningur var við að tiltekið hlutfall kosningarbærra manna gæti krafist málskots því rúm 73% þeirra sem atkvæði greiddu um frumvarp stjórnlagaráðs voru fylgjandi.^[6]  Svanur Kristjánsson og fleiri fræðimenn hafa talið afar mikilvægt að ákveðið hlutfall kjósenda gæti kallað eftir þjóðaratkvæðagreiðslu.[7] Í niðurstöðu stjórnlagaráðs var einmitt það nýmæli að 10% kjósenda gætu krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um lög með undantekningum varðandi fjárlög, þjóðréttarsamninga og slíkt án atbeina forseta.[8] Sigríður Andersen héraðsdómslögmaður velti fyrir sér hví slíkir þættir væru undanskildir og benti á að almenningur hefði t.d. ekkert haft um Icesave-málið að segja gilti slík regla.[9]  Vilhjálmur Þorsteinsson taldi áríðandi að í nýrri stjórnarskrá væru skýrar reglur um þjóðaratkvæðagreiðslur um mikilvæg mál, að undanskildum fjárlögum.[10] Á grundvelli þess að stjórnarskrá er ætlað að vera samfélagssáttmáli er vert að velta upp hvort  skylda bæri Alþingi að bera ákvarðanir um mikilsverðar fjárskuldbindingar ríkissjóðs undir skattgreiðendur. Slíkt á einkum við ef fyrir dyrum stendur að binda almannafé með stórfelldum lántökum eða ef stefnt er að miklu fjárstreymi úr Seðlabankanum, líkt og gerðist í aðdraganda efnahagshrunsins. Sigríður taldi brýnt að þjóðaratkvæðagreiðslur væru bindandi til að geta talist marktækar, annars væru þær eins og hverjar aðrar skoðanakannanir.[11] Líkur hljóta að vera á að stjórnvöld reyndu hvað þau gætu að komast hjá bindandi atkvæðagreiðslum hefðu þau sjálfdæmi um hvernig þeim væri háttað hverju sinni.

Í tillögum stjórnlagaráðs var gert ráð fyrir því að forseti gæti áfram synjað lögum staðfestingar, líkt og gert er ráð fyrir í 26. grein stjórnarskrárinnar, og færu þau þá í dóm kjósenda.[12] Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, hefur sagt að nauðsynlegt væri að festa ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur um lagafrumvörp í stjórnarskrá og að ekki þyrfti að safna undirskriftum til að skora á „einstaka menn“ eins og hann orðaði það til að knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslur. Katrín Jakobsdóttir formaður Vinstri grænna hefur tekið undir það sjónarmið Bjarna.^[13]

Ekki var tilgreint hvert kjósendur skyldu beina kröfu um atkvæðagreiðsluna, aðeins að það verði ákveðið með lögum. Gunnari Helga Kristinssyni fannst hugmyndin alltof róttæk, hlutfall kjósenda lágt og óttaðist að það gæti dregið úr djörfung framkvæmdarvaldsins til óvinsælla aðgerða, og jafnvel leitt til þess sem hann kallaði þörf fyrir „ofurmeirihluta“ á þingi.[14] Líklegt má telja að Vilmundur Gylfason hefði að einhverju leyti fagnað þessum hugmyndum stjórnlagaráðsins, enda vildi hann mikið aðhald að valdþáttum ríkisins.

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

[1] Vef. Jóhanna Sigurðardóttir: „Breytt kjördæmaskipan – forsenda framfara“. Skoðað 30. ágúst 2013.

[2] Vilmundur Gylfason: Vinnuplagg, bls. 2. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[3] Alþingistíðindi A 1978-9, bls. 1577-78.

[4] Alþingistíðindi A 1978-79, bls. 1755-57.

[5] Viðtal höfundar við Pétur Gunnlaugsson í ágúst 2013.

[6] Vef. „Fyrstu umræðu um stjórnarskrárfrumvarp lokið“, á vef Lögfræðingafélags Íslands, http://www.logfraedingafelag.is/um-felagid/frettabref/nr/349/, skoðað 26. ágúst 2013.

[7] Vef. Framtíð lýðræðis á Rás 1, 13. apríl 2014. Svanur Kristjánsson um lýðræði og fleira. Sjá: https://soundcloud.com/larahanna/svanur-kristj-nsson-um-l-rae-i á 40´25. Skoðað 15. apríl 2014.

[8] Ný stjórnarskrá Íslands, bls. 34-36.

[9] „Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um að tiltekið hlutfall kosningarbærra manna geti krafist þess að mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu?“, Fréttablaðið,19. október 2012, bls. 12.

[10] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Stefnumál“. Skoðað 10. apríl 2014.

[11] „Vilt þú að í nýrri stjórnarskrá verði ákvæði um að tiltekið hlutfall kosningarbærra manna geti krafist þess að mál fari í þjóðaratkvæðagreiðslu?“, Fréttablaðið,19. október 2012, bls. 12.

[12] Ný stjórnarskrá Íslands, bls.34-35.

[13] Viðtal við Bjarna Benediktsson og Katrínu Jakobsdóttur í þættinum Sprengisandur í umsjón Sigurjóns M. Egilssonar á Bylgjunni 25. ágúst 2013.

[14] Vef. „Gagnrýnir „óvissuferð“ stjórnlagaráðs“. Skoðað 10. apríl 2014.