Lýðræðið eitt - 6. hluti

Valdmörk Alþingis

Eftir efnahagshrunið dalaði traust almennings til Alþingis mjög. Svanur Kristjánsson stjórnmálafræðingur virðist rekja það til þess að lagasetning þingsins sé um of í þágu sérhagsmuna og forréttindahópa.[1] Það leiðir hugann að harðorðri gagnrýni Vilmundar Gylfasonar sem fullyrti að þingmenn væru þröng valdaklíka sem hefði brugðist fólkinu í landinu. Hugmyndir Vilmundar til úrbóta gerðu ráð fyrir að löggjafarþingið yrði kosið til fjögurra ára í senn á ári sem forsætisráðherra væri ekki kosinn. Hann gerði ráð fyrir að Alþingi starfaði í einni málstofu, eins og raunin varð árið 1991. Einhver mikilvægasta hugmyndin í tillögu Vilmundar var að yrðu þingmenn ráðherrar vikju þeir sæti og varamaður tæki við. Með þessu vildi hann tryggja þingræðið enn frekar og skerpa á þrískiptingu valdsins. Svipaðar hugmyndir voru uppi í stjórnlagaráði. Þótt Þórhildur Þorleifsdóttir segðist ekki hafa leitt hugann að kenningum Vilmundar þótti henni mikilvægt að stuðla að valddreifingu með slíkum aðskilnaði löggjafar- og framkvæmdarvalds. Í raun vildi hún styrkja löggjafarvald á kostnað framkvæmdarvaldsins með því t.d. að ráðherrar væru ekki þingmenn heldur tækju varamenn sæti þeirra.[2] Sú varð enda niðurstaða stjórnlagaráðs.

Í annarri grein draga stjórnlagaráðs segir að Alþingi fari með löggjafarvald í umboði þjóðarinnar; forseti, ráðherrar og ríkisstjórn ásamt öðrum stjórnvöldum með framkvæmdarvaldið og Hæstiréttur Íslands með dómsvald ásamt öðrum dómstólum. Ekki er annað að sjá en hér sé á ferðinni hefðbundin þrískipting ríkisvaldsins sem Vilmundur taldi harla marklitla. Ekki er óeðlilegt að vangaveltur komi upp um raunverulega þrískiptingu ríkisvaldsins þegar raunin hefur verið sú að Alþingi velur ráðherra sem síðan skipar dómendur. Stjórnlagaráðið hafði í huga að skerpa þessi mörk, og skýra verkefni og ábyrgð hvers þáttar ríkisvaldsins.[3] Forseti er ekki lengur sagður fara með löggjafarvald ásamt þinginu í frumvarpi stjórnlagaráðs, heldur er hann fremur hluti framkvæmdavarldsins. Hann getur áfram synjað lögum staðfestingar sem halda þó gildi sínu en þurfa staðfestingar með í þjóðaratkvæðagreiðslu.[4]

Valdmörk og mótvægi valdþáttanna þriggja gerir að verkum að þeir fylgist hver með öðrum og fara hver inn á vettvang annars sem hafði verið grunnhugsunin að baki stjórnarskrár Bandaríkjanna og þingræðisríkja; frumvarp stjórnlagaráðs er engin undantekning frá þeirri reglu.^[5] Vilhjálmur Þorsteinsson lagði upp með hugmyndir um að Alþingi annaðist eftirlit og aðhald með framkvæmdarvaldinu til að gæta almannahagsmuna. Jafnframt skyldi stefnumótun á helstu sviðum samfélagsins vera á hendi þingsins sem það svo fæli ríkisstjórninni til framkvæmdar.[6] Það taldi Vilhjálmur að yki sjálfstæði þings gagnvart framkvæmdarvaldinu enn frekar. Niðurstaða stjórnlagaráðs varð að þriðjungur þingmanna gæti krafið stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd til að rannsaka athafnir og ákvarðanir ráðherra. Þó var ekki að sjá að nefndinni bæri að fara að þeirri kröfu nema henni þætti ástæða til. Sömuleiðis gerðu tillögurnar ráð fyrir möguleika á skipun ýmiskonar rannsóknarnefnda um mál mikilvæg almenningi.[7]

Forsætisráðherra kjörinn beinni kosningu

Forsætisráðherra hefur fram til þessa verið oddviti þess flokks sem best gengi hlýtur í alþingiskosninum þótt einhverjar undantekningar hafi verið á því. Einatt hefur orðið að skipa samsteypustjórnir sem hafa þurft að komast að samkomulagi um skipun helstu stefnumála sinna. Þingsályktunartillaga Vilmundar gerði ráð fyrir að landið allt yrði eitt kjördæmi við kosningu á forsætisráðherra sem væri valinn til fjögurra ára í senn.[8] Um miðjan tíunda áratuginn lagði Jóhanna Sigurðardóttir til að mörkuð yrðu skýrari skil milli löggjafar- og framkvæmdarvalds. Henni þótti og mikilvægt að kveða úr um hvort ráðherrar sætu á þingi og að ótvíræðar reglur giltu um ábyrgð ráðherra.^[9] Samkvæmt tillögum stjórnlagaráðs skyldi Alþingi kjósa forsætisráðherra að tillögu forseta eftir ábendingum þingflokka og þingmanna.[10] Slík ráðstöfun er líkt og lögfesting þeirrar aðferðar sem tíðkast hefur um áratugaskeið.

Vilmundur taldi að kjördæmahallinn breyttist með því að landið yrði eitt kjördæmi við kjör forsætisráðherra en kjördæmaskipun óbreytt við alþingiskosningar. Þannig myndi þéttbýli hagnast á breytingunni.[11] Sú mikla búsetubreyting sem varð á Íslandi á 20. öld skapaði misvægi atkvæða, dreifbýli í hag. Ekki hefur enn náðst fullkomlega að vinda bug á því. Í þingsályktunartillögu sinni gerði Vilmundur ráð fyrir að forsætisráðherra skipaði ríkisstjórn sína úr hópi manna utan eða innan þings.[12] Þetta taldi Vilmundur að tryggði jafnvægi atkvæða og minnkaði ítök þingsins við stjórnarmyndun.

Í stjórnlagaráðinu tók Vilhjálmur Þorsteinsson undir þessi sjónarmið og taldi einnig að draga myndi úr valdi stjórnmálaflokka og frelsi þingsins aukast.[13] Sömuleiðis var hann þeirrar skoðunar að þessi aðferð mundi styrkja jafnt framkvæmdarvald og löggjafarvald auk þess sem vönduð vinnubrögð ráðherra yrðu tryggari með þessari leið.[14] Mikilvægast þótti Vilmundi að stjórnarmyndunarviðræður færu í þessu nýja kerfi í raun fram fyrir kosningar, sem væri réttmætast gagnvart kjósendum.[15] Nokkrir stjórnlagaráðsliðar tóku í svipaðan streng m.a. Þorvaldur Gylfason og Pétur Gunnlaugsson, en hinn síðarnefndi átti sæti í valdþáttanefnd stjórnlagaráðsins sem skyldi meta hvers konar stjórnkerfi skyldi verða á Íslandi til framtíðar.^[16] Þýðingarmikið væri að viðhalda tryggu þingræði með því að forsætisráðherra myndaði ríkisstjórn sem nyti trausts þingsins.[17]

 

Þingræðisregla gerir ráð fyrir að þing styðji eða umberi ríkisstjórn og ekki er að sjá að tillögur Vilmundar gangi í bága við þá grundvallarhugmynd. Hins vegar vildi hann ógna valdi stjórnmálaflokka í þeim yfirlýsta tilgangi að draga úr spillingu. Vilmundur taldi að þjóðkjör styrkti forsætisráðherrann í sessi, en á móti gæti það veikt stöðu hans að hafa ekki heimild til þingrofs.[18] Andstæðingum tillögu Vilmundar fannst einum manni falið of mikið vald, að hún væri atlaga að þingræðinu og fæli í sér spillingarhættu.[19] Þórhildur Þorleifsdóttir taldi að beinni kosningu forsætisráðherra fylgdu kostir, en ekki síður gallar, þar sem slíkar hugmyndir einkenndust af kröfu um sterkan leiðtoga byggðum á feðraveldishugmyndum nánast um fulltrúa guðs á toppnum.[20]

Ástæðan til þess að ekki var ákveðið að fara þá leið að forsætisráðherra yrði kosinn beinni kosningu var sú að þjóðkjör stjórnmálamanna og embættismanna tíðkaðist ekki í þingræðisríkjum á borð við Ísland heldur væru þeir kjörnir óbeint. Forsetinn er þjóðkjörinn, en ekki valinn af þinginu eins og víða tíðkast. Völd forsetans samkvæmt tillögum stjórnlagaráðs, t.d. að vísa lögum til þjóðaratkvæðagreiðslu og að synja skipun dómara, byggðust á því að hann væri kjörinn af þjóðinni. Það væri til marks um valdmörk og mótvægi um hvernig ólíkir þættir stjórnskipulagsins hefðu eftirlit hver með öðrum til að girða fyrir misbeitingu.^[21] Þórhildur Þorleifsdóttir taldi að ef stjórnlagaráð hefði lagt fram tillögu um beina kosningu forsætisráðherra hefði það getað valdið miklum deilum og tekið athyglina frá öðrum og mikilvægari málum.[22]

Í valdþáttanefndinni skutu fleiri hugmyndir upp kollinum t.d. um forsetaþingræði líkt og tíðkast í Frakklandi.^[23] Vilmundur Gylfason hafði mjög aðhyllst franska stjórnskipan, franskt forsetaræði og franskan sósíalisma eins og áður hefur komið fram. Sumir stjórnlagaráðsmenn, eins og t.d. Eiríkur Bergmann Einarsson, töldu að slíkt fyrirkomulag væri ekki til staðar á Íslandi ólíkt Þorvaldi Gylfasyni. Þórhildur var sammála Eiríki og fannst ekki vera til áþreifanleg sönnun fyrir að forsetaræði væri betri lausn fyrir íslenskt stjórnkerfi en sú aðferð sem hér hefur tíðkast. Enda mun hugmyndinni fljótlega hafa verið ýtt til hliðar þótt ýmsir stjórnlagaráðsliðar væru af ýmsum ástæðum áhugasamir fyrir þeirri leið.[24] Gísli Tryggvason sem hafði verið hlynntur hugmyndafræði Vilmundar um beint kjör forsætisráðherra féll frá þeirri hugmynd, enda taldi hann forsetaræði ekki leysa vanda íslensks samfélags. Á hinn bóginn studdi hann og vann að breytingum á stjórnarskránni innan ramma þingræðisins.[25]

Greina má ágreining meðal fræðimanna um hvort á Íslandi ríki forsetaþingræði. Svanur Kristjánsson hefur fullyrt að Sveinn Björnsson ríkisstjóri og þjóðin hafi hafnað alvaldi Alþingis og stjórnmálaflokka í aðdraganda lýðveldisstofnunar. Hann segir að í lýðveldisstjórnarskránni sé kveðið á um forsetaþingræði sem byggi á þjóðkjöri forsetans og málsskotsrétti hans samkvæmt 26. gr. stjórnarskrárinnar, eins konar „tvíveldi“ forseta og þings.[26] Með beinu kjöri forsætisráðherra virðist Vilmundur hafa litið svo á að skref væri stigið í átt til beins lýðræðis og boðaði fleiri breytingar til að sporna við því sem hann kallaði þröngt og lágkúrulegt flokksræði.[27] Svo er að sjá að Svanur telji að með lýðveldisstjórnarskránni hafi orðið til skjal sem tryggði styrka stjórn landsins af hálfu Alþingis og ríkisstjórnar með beinni aðkomu fólksins í landinu gegnum þjóðaratkvæðagreiðslur.[28] Óhætt er að fullyrða að þróunin hafi orðið á annan veg, enda upphófst hörð gagnrýni á stjórnarskrána strax eftir að hún var samþykkt. Það var ekki fyrr en tæpum sjötíu árum eftir lýðveldisstofnun að fyrst var gengið til þjóðaratkvæðagreiðslu á grundvelli 26. greinarinnar, sem fram að þeim tíma hafði jafnvel verið talin dauður bókstafur. Í sextíu ár fengu Íslendingar aldrei að greiða atvæði um mikilvægar ákvarðanir stjórnvalda. Sú beina aðkoma sem greina mátti í stjórnarskránni var aldrei virkjuð og til varð fámennt ríkisvald sem stóð vörð um eigin sérréttindi.[29] Tillögum stjórnlagaráðs var ætlað að breyta því líkt og nánar verður vikið að síðar.

---

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

---

[1] Svanur Kristjánsson: „Lýðræðisbrestir íslenska lýðveldisins“, bls. 242.

[2] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[3] „Frumvarp til stjórnskipunarlaga ásamt skýringum“, bls. 35.

[4] Sama heimild.

[5] Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason. Skoðað 26. ágúst 2013.

[6] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Stefnumál“. Skoðað 10. apríl 2014.

[7] Ný stjórnarskrá Íslands, bls. 34.

[8] Alþingistíðindi A 1982, bls. 802.

[9] Vef. Jóhanna Sigurðardóttir: „Breytt kjördæmaskipan – forsenda framfara“. Skoðað 30. ágúst 2013.

[10] Ný stjórnarskrá Íslands, bls.47.

[11] Alþingistíðindi A 1982, bls. 802.

[12] Sama heimild.

[13] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Eiga hugmyndir Vilmundar Gylfasonar erindi í umræðuna?“ Skoðað 2. nóvember 2010.

[14] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Stefnumál“. Skoðað 10. apríl 2014.

[15] Vilmundur Gylfason: „Franskt stjórnarfar og íslenskar aðstæður“.

[16] Viðtal höfundar við Pétur Gunnlaugsson í ágúst 2013.

[17] Vilmundur Gylfason: Vinnuplagg fyrir þingflokksfund Alþýðuflokks, bls. 1. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[18] „Á herinn að vera? Símar flokkanna. Vilmundur Gylfason á beinni línu hjá DV“, DV, 29. mars 1983, bls. 15.

[19] „Tillögur Vilmundar ræddar á þingi“, Þjóðviljinn,10. mars 1983, bls. 6.

[20] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[21] Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason. Skoðað 27. ágúst 2013.

[22] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[23] Vef. Kynning stjórnlagaráðs á störfum sínum. Skoðað 28. ágúst 2013.

[24] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[25] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[26] Svanur Kristjánsson: „Frá nýsköpun lýðræðis“, bls.58-60.

[27] Vilmundur Gylfason: Ræða um vantraust. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[28] Svanur Kristjánsson: „Frá nýsköpun lýðræðis“, bls. 61.

[29] Svanur Kristjánsson: „Lýðræðisbrestir íslenska lýðveldisins“, bls. 282.

Lýðræðið eitt - 5. hluti

Samanburður á tillögum Vilmundar og stjórnlagaráðs

Á heimasíðu stjórnlagaráðs gaf að líta margt þess efnis sem ráðið lagði til grundvallar vinnu sinni; þar má. t.d. nefna stjórnarskrár ýmissa ríkja, skýrslur, bókakafla og blaðagreinar um stjórnarskrármál, þ. á m. grein Gylfa Þ. Gíslasonar sem Vilmundur lagði til grundvallar þingsályktunartillögu sinni. Þar mátti einnig sjá eldri stjórnarskrár Íslands, frumvörp þeirra ásamt tillögum að stjórnarskrárbreytingum og fleira þess eðlis. Stjórnlagaráð leit svo á að vilji þjóðfundar 2010 væri leiðbeinandi fyrir stefnumótun þess, „leiðarvísir um vilja þjóðarinnar“.[1] Ráðið þurfti og að taka tillit til margvíslegra alþjóðasáttmála sem Ísland er aðili að og hafa áhrif á innlenda lagasetningu.

Stjórnlagaráð afhenti forseta Alþingis tillögur sínar að nýrri stjórnarskrá 29. júlí 2011 og með þingsályktun samþykkti þingið að efna til ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu um þær 20. október 2012. Frumvarp stjórnlagaráðs er í níu köflum sem skiptast í 114 greinar og um margt kveður þar við nýjan tón frá lýðveldisstjórnarskránni. Þótt stjórnlagaráðsmenn hefðu ekki verið sammála um einstaka greinar styrkti það tillöguna að allt stjórnlagaráðið skyldi hafa staðið að henni. Þorvaldur Gylfason taldi að sá tími sem stjórnlagaráði hefði verið ætlaður til verksins hefði verið vel nægur, enda hefði stjórnarskrá Bandaríkjanna verið samin á fjórum mánuðum.^[2] Norski fræðimaðurinn Jon Elster benti réttilega á að nútímasamfélag væri öllu flóknara og því hefði mátt gefa ráðinu rýmri tíma til verksins, enda fór svo að starfstíminn var framlengdur nokkuð.[3] Í upphafi var tekin sú ákvörðun að allar niðurstöður yrðu einróma. Það þýddi alls ekki að allir væru alltaf sammála eða að stjórnlagaráðsliðar þegðu um hugmyndir sínar, heldur voru mál rædd uns sameiginleg niðurstaða náðist.[4] Í lokin var þó kosið um nokkrar veigamiklar breytingartillögur – þar sem meirihlutavilji réði – og þær atkvæðagreiðslur höfðu áhrif á lokaniðurstöðuna.

Kjörsókn var ekki mikil á íslenskan mælikvarða í atkvæðagreiðslunni um tillögur stjórnlagaráðs, eða um 49%. Það gæti bent til að viljinn til að breyta stjórnarskránni hafi ekki verið jafn almennur og haldið hafði verið fram. Einar Franz Ragnars leiðir einnig líkum að því í lokaritgerð sinni í stjórnmálafræði.[5] Nokkur ágreiningur hafði skapast um frumvarpið sjálft og þær tillögur sem bornar voru undir atkvæði, og kann það að skýra dræma kjörsókn. Niðurstaðan var þó afgerandi; tæp 70% þeirra sem greiddu atkvæði voru því meðmælt að tillögurnar yrðu lagðar til grundvallar frumvarpi að nýrri stjórnarskrá.^[6] Eftir atkvæðagreiðsluna var tekið til við að búa frumvarpið undir þinglega meðferð. Þorvaldur Gylfason var mjög áfram um að stjórnarskrárfrumvarpið hlyti brautargengi og óttaðist að færi svo að Alþingi gengi gegn vilja fólksins eftir samþykki tillagna stjórnlagaráðs yrðu pottar og pönnur á ný teknar út úr eldhússkápunum.^[7] Þorvaldur hefur ekki reynst sannspár þar. Björg Thorarensen lagaprófessor hafði reyndar talið að ótímabært hefði verið að ganga til atkvæðagreiðslu um tillögurnar á þeim tíma sem gert var.[8]

Ofurvald stjórnmálaflokkanna

Frumvarp stjórnlagaráðs er mikið að vöxtum enda er þar litið til fjölmargra þátta samfélagsins. Framundan er samanburður á nokkrum veigamiklum atriðum þess borin saman við hugmyndir Vilmundar Gylfasonar frá því nokkrum áratugum áður. Auk þess munu ýmsar aðfinnslur, ábendingar og lof sem ráðið fékk varðandi hvert atriði verða tíunduð.

Aðfinnslur Vilmundar á íslenskt stjórnmálalíf sneru ekki síst að áhrifum stjórnmálaflokkanna, sem honum fannst drottna yfir samfélaginu á nánast öllum sviðum þess. Í þingræðunni 23. nóvember 1982 talaði hann um mikilvægi frelsis, en lokað valdakerfi flokkana hefði brugðist fólkinu í landinu og að „varðhundar valdsins“ hefðu teygt anga sína um allt samfélagið, dregið úr möguleikum fólks til allra tækifæra og aðeins verið fulltrúar sjálfra sín og sinna hagsmuna. Hann fullyrti að valdakerfið væri ósæmilegt og andlýðræðislegt, það hefði gert hvað það gæti til að bæla þá niður sem krefðust breytinga. [9] Hluti gagnrýni hans snerist einnig um að stjórnmálamaður sem léti flokkinn taka of mikið af tíma sínum gæti lent í að vanrækja kjósendur sína og viðurkenndi að á annatímum hefði það hent hann sjálfan.[10] Svipuð viðhorf mátti greina innan stjórnlagaráðs. Vilhjálmur Þorsteinsson var t.d. þeirrar skoðunar að styrkur flokkanna hefði verið of mikill og þeir nánast stjórnað lýðræðinu. Hann vildi draga hæfilega úr valdi þeirra, auka persónukjör og virtist sammála Vilmundi um að gefa kjósendum kost á að að kjósa frambjóðendur þvert á flokka.[11] Sú grundvallarhugmyndafræði sem Vilmundur starfaði eftir hafði meiri áhrif á Katrínu Oddsdóttur en orð hans sjálfs.[12] Hún hafði vakið athygli fyrir skörulega framgöngu á útifundum á Austurvelli haustið 2008 þar sem hún sakaði ráðamenn um svik við þjóðina og mannréttindabrot.[13] Aðkoma hennar og fleiri að stjórnlagaráði virðist endurspegla þær kröfur sem uppi voru í samfélaginu eftir hrun. Henni þótti afar mikilvægt að takast á við spillingu í stjórnmálum og embættismannakerfinu auk þess sem hún taldi sig geta gert samfélaginu gagn innan stjórnlagaráðs án þess að stíga inn í það sem hún kallaði „ógnarspilltan heim“ stjórnmálanna.[14] Hugmyndir og samfélagsgreining Vilmundar mótuðu að töluverðu leyti skoðanir Gísla Tryggvasonar. Hann taldi skort á valddreifingu vera einn meginvanda samfélagsins, en var þeirrar skoðunar að bætt regluverk um embættismenn, stjórnmálamenn og um valdablokkir væri hluti af lausninni.[15]

Skipting ríkisvaldsins og æðsta stjórn ríkisins

Í greinum þeim sem Vilmundur lét fylgja með þingsályktunartillögu sinni árið 1983 töldu Gylfi Þ. Gíslason og Ólafur Jóhannesson báðir mikla þörf á að þrískipting ríkisvaldsins væri skýr.[16] Vilmundur bætti því við að valdþættirnir ættu að vera óháðir hver öðrum einkum við alla ákvarðanatöku til að tryggja réttaröryggi fólks.[17] Katrín Oddsdóttur var á sama máli, en hún taldi jafnframt þætti ríkisvaldsins fleiri en þrjá, t.d fjölmiðlavald og auðvald.[18] Ríkisvaldið hefur líkt og samfélagið sjálft gerst æ flóknara og því er mat Katrínar og Gísla Tryggvasonar um margskiptingu ríkisvalds án efa á rökum reist. Þættir á borð við fyrirsvar í utanríkismálum, fjárstjórnarvald og jafnvel eftirlitshlutverk gætu talist sjálfstæðir hlutar ríkisvaldsins.[19] Almennt má greina mikinn vilja innan stjórnlagaráðs til að skerpa á aðgreiningu þátta ríkisvaldsins og auka aðhald milli þeirra; það virðist í raun vera meginstefið í drögum stjórnlagaráðs hvað ríkisvaldið snertir. [20]

Vilmundur bar saman franskt stjórnkerfi sem byggist á fjölflokkakerfi þar sem forsetaþingræði ríkir og tveggja flokka kerfi Bandaríkjanna með forsetaræði og fullyrti að fjölflokkakerfið á Íslandi hafi ekki dugað til að koma saman starfhæfri ríkisstjórn. Sú var reyndin eftir tvennar kosningar með stuttu millibili á árunum 1978 og 1979 þegar langan tíma tók að mynda starfhæfar ríkisstjórnir og atgangur í stjórnmálunum var gríðarlegur. Reyndar er fullyrðing Vilmundar fremur pólítískt álitamál en fræðilegt og kann menn að greina á um hæfi ríkisstjórna á lýðveldistímanum öllum en ástandið eftir fyrrnefndar kosningar minnti mjög á pólítíska vandræðaganginn á árunum kringum lýðveldisstofnun. Þá fór svo að ríkisstjóri myndaði utanþingsstjórn sem ætla má að flokkshollir stjórnmálamenn hafi aldrei viljað láta henda aftur. Sömuleiðis má deila um hvort beint kjör forsætisráðherra tryggi alltaf bestu og starfhæfustu ríkisstjórn á hverjum tíma. Samkvæmt tillögum stjórnlagaráðs væri það í höndum Alþingis að kjósa forsætisráðherra, sem hlýtur að styrkja þingræðið mjög, en gæti hins vegar dregið úr pólítísku sjálfstæði ráðherrans.

Líklegt er að forsætisráðherra sem hefði algert sjálfræði um skipan ríkisstjórnar sinnar myndi velja til starfa fólk með sérþekkingu á hverju sviði, þótt ekki sé útilokað að hann gæti látið aðrar ástæður ráða vali sínu. Á Íslandi hafa pólítískir ráðherrar sjaldan verið sérfræðingar í sínum málaflokki þótt undantekningar séu á því. Það veldur því að þeir sem fara með æðstu stjórn framkvæmdarvaldsins þurfa að reiða sig mjög á embættismenn sem eiga þó í orði kveðnu að teljast undirmenn þeirra.[21] Til marks um hve sú skipan mála þykir eðlileg í íslensku stjórnsýslunni má nefna að Þórhildur Þorleifsdóttir var ekkert endilega hlynnt því að ráðherrar væru sérfræðingar, enda sæju embættismenn um þá hlið mála.[22]

Nokkrir stjórnlagaráðsliða vildu byggja á fyrirliggjandi þingræðisfyrirkomulagi sem ekki er reist á aðgreiningu valdþáttanna heldur samþættingu þeirra. Löggjafar- og framkvæmdarvaldið er í því kerfi samþætt nánast á sömu hendi sem sumir telja vera eina af meinsemdum ríkjandi kerfis. Aðrir vildu skilja algerlega milli valdþátta og vildu taka upp forsetaræði, sem felst í því eins og áður sagði, að leiðtogi ríkisstjórnar verði kosinn sérstaklega. Þar með situr framkvæmdarvaldið ekki í skjóli þingsins. Niðurstaðan varð sú að byggja áfram á þingræðisfyrirkomulaginu, en skilja eins vel á milli valdþáttanna og hugsast gæti.^[23]

---

[1] Vef. „Er Stjórnlagaráði skylt að fara eftir niðurstöðu þjóðfundarins 2010?“, Spurt og svarað á vef Stjórnlagaráðs, http://stjornlagarad.is/upplysingar/spurt-og-svarad/, skoðað 7. apríl 2014.

[2] Vef. Viðtal Péturs Fjeldsted við Þorvald Gylfason á vefsvæðinu Hjari veraldar, http://hjariveraldar.is/, skoðað 26. ágúst 2013.

[3] Vef. „Að takmarka áhrif hagsmuna, ástríðna, fordóma og hlutdrægni“, á vefsíðunni mbl.is, http://www.mbl.is/greinasafn/grein/1375206/, skoðað 7. maí 2014.

[4] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[5] Einar Franz Ragnars: „Frá Búsáhaldabyltingu til Stjórnlagaþings : hver eru tengslin á milli Búsáhaldabyltingarinnar og Stjórnlagaþings?“, óbirt BA ritgerð í stjórnmálafræði (Bifröst) 2011, bls. 28.

 

 

 

[9] Vilmundur Gylfason: Ræða um vantraust. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[10] Ódagsett viðtal, Helgi H. Jónsson við Vilmund Gylfason. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[11] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Stefnumál“, Vilhjálmur Þorsteinsson fulltrúi í stjórnlagaráði, ódagsett. http://vthorsteinsson.wordpress.com/stefnumal/, skoðað 10. apríl 2014.

[12] Viðtal höfundar við Katrínu Oddsdóttur, 21. apríl 2014.

[13] Vef. „Mikill hiti í mótmælafundi dagsins: „Ef ráðamenn ekki hypja sig munum við bera þá út“ “, á vefsíðunni Eyjan 22. nóvember 2008, http://eyjan.pressan.is/frettir/2008/11/22/mikill-hiti-i-motmaelafundi-a-austurvelli-ef-radamenn-ekki-hypja-sig-vid-munum-vid-bera-tha-ut/, skoðað 22. apríl 2014.

[14] Viðtal höfundar við Katrínu Oddsdóttur, 21. apríl 2014.

[15] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[16] Gylfi Þ. Gíslason: „Lýðræði og stjórnfesta“, bls. 121.

[17] Vilmundur Gylfason: Jafnaðarstefna, bls. 7. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[18] Viðtal höfundar við Katrínu Oddsdóttur, 21. apríl 2014.

[19] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[20] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason, 28. apríl 2014.

[21] Sjá Ólafur Jóhannesson: Lög og réttur, bls. 22.

[22] Viðtal höfundar við Þórhildi Þorleifsdóttur, 15. apríl 2014.

[23] Vef. Kynning stjórnlagaráðs á störfum sínum, í Borgarbókasafni 24. október 2011, ræða Eiríks Bergmanns Einarssonar á vefsíðunni Hjari veraldar, http://video.hjariveraldar.is/19_Stj_kynning_3.html, skoðað 28. ágúst 2013.

Lýðræðið eitt - 4. hluti

Stjórnlagaþing sem varð að stjórnlagaráði

Ný stjórnarskrá eða breyting á lýðveldisstjórnarskránni var meðal krafna sem settar höfðu verið fram á mótmælafundum á Austurvelli. Hópur sem kallaði sig Nýtt lýðveldi hvatti til þess að efnt yrði til þjóðfundar og í kjölfarið til stjórnlagaþings um gerð nýrrar stjórnarskrár. Gjörvallur þingheimur samþykkti þingsályktun um viðbrögð við skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis í lok september 2010. Þar var eitt af tólf yfirlýstum markmiðum að breyta stjórnarskránni og fleiri mikilvægum lögum sem snertu starfsvið Alþingis og ríkisstofnana ýmissa auk fjármálafyrirtækja og fjölmiðla. Alþingi þótti brýnt að endurskoða starfshætti sína og að taka bæri gagnrýni á íslenska stjórnmálamenningu mjög alvarlega.  

Hugmyndin um stjórnlagaþing, skipað almennum borgurum, á sér nokkuð langa sögu og á lýðveldistímanum komu snemma fram hugmyndir um að halda slíkt þing. Karl Kristjánsson fulltrúi Framsóknarflokks í stjórnarskrárnefnd lagði það til skömmu eftir lýðveldisstofnun, en ekki náðist samkomulag um það.[1] Bandalag jafnaðarmanna með Vilmund í broddi fylkingar lagði ríka áherslu á að efnt yrði til stjórnlagaþings til að hægt yrði að breyta stjórnarskránni með lýðræðislegum hætti. Fleiri hafa viðrað samskonar hugmyndir; Jóhanna Sigurðardóttir bar t.d. upp tillögu þess efnis á Alþingi árið 1994. Skemmst er frá því að segja að frumvarp Jóhönnu var ekki útrætt á þingi, en þar gaf að líta kunnugleg stef sem stjórnlagaráð ársins 2011 ákvað að taka til gaumgæfilegrar skoðunar, eins og nánar verður vikið að síðar.^[2] Margt í tillögum Jóhönnu um hvernig staðið skyldi að stjórnlagaþingi rímar við framkvæmdina árið 2010, þegar hún var orðin forsætisráðherra í stjórn Samfylkingar og Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs.

Þessar hugmyndir skutu svo upp kollinum eftir efnahagshrunið, m.a. í tengslum við kosningu stjórnlagaþings. Eyjólfur Ármannsson, aðstoðarsaksóknari í efnahagsbrotadeild ríkislögreglustjóra, sem bauð sig fram til stjórnlagaþings árið 2010 sagði sorglega lítið hafa breyst frá tíma Vilmundar og að skoðanir hans um breytingar á stjórnarskránni væru enn í fullu gildi.[3] Meðal þess sem Eyjólfur lagði áherslu á í kosningabaráttu sinni var að valdið kæmi frá þjóðinni sem kjósa skyldi leiðtoga framkvæmdarvaldsins beinni kosningu. Hér var samhljómur með hugmyndafræði Vilmundar og Bandalags jafnaðarmanna. Sá munur var þó á að hann vildi að embætti forsætisráðherra og forseta yrði sameinað. Hann taldi lýðræðislegra ef fólk vissi að kosningum loknum hvers konar ríkisstjórn tæki við völdum. Sömuleiðis lagði Eyjólfur ríka áherslu á þrískiptingu ríkisvaldsins og mikilvægi sanngjarnrar kjördæmaskipanar.[4]

Annar frambjóðandi til stjórnlagaþings, Eiríkur Bergmann Einarsson rakti hvernig hugmyndir Vilmundar hefðu falið í sér alsherjaruppbrot á stjórnmálakerfinu og hvernig þær hefðu strandað á samtryggingarkerfi stjórnmálaflokkanna. Hann ræddi um laskað stjórnkerfi og gerði sér vonir um að fulltrúar á stjórnlagaþingi „dustuðu rykið“ af hugmyndum Vilmundar og öðrum umbótahugmyndum til aukinnar lýðræðisáttar.[5] Baldvin Jónsson, þingmaður Hreyfingarinnar, beitti orðfæri Vilmundar í jómfrúrræðu sinni á Alþingi í októberbyrjun 2010, kallaði eftir lýðræðisumbótum og krafðist nýrrar stjórnarskrár, með framtíðarhagsmuni almennings í huga.[6]

Ákveðið var á Alþingi að boða til ráðgefandi stjórnlagaþings sem koma skyldi saman snemma árs 2011, skipað minnst 25 fulltrúum og mest 31, kosnum persónukosningu.^[7] Það þótti djarfleg ákvörðun í ljósi þess að persónukjöri hafði ekki verið beitt á Íslandi um áratuga skeið. Í athugasemdum með frumvarpi að lögum um stjórnlagaþing sagði berum orðum hugmyndin að efna til þingsins hafi kviknað vegna víðtækrar þjóðfélagsumræðu eftir hrunið um nauðsyn endurskoðunar íslensks stjórnkerfis. Til að svo mætti verða yrði að breyta stjórnarskrá. Sjónum var einkum beint að aðskilnaði löggjafarvalds og framkvæmdarvalds, reglum um ábyrgð handhafa framkvæmdarvaldsins, eflingu eftirlits með starfsháttum stjórnvalda og nokkurs konar beinu lýðræði með þátttöku almennings í ákvarðanatökum með þjóðaratkvæðagreiðslum.^[8] Ríkisstjórn og Alþingi tóku þarna undir hugmyndir almennings um að lýðveldisstjórnarskráin væri komin að fótum fram og væri jafnvel einn orsakavalda hrunsins. Sigurður Líndal prófessor emeritus í lögfræði var hins vegar efins um hugmyndina um stjórnlagaþing; hann taldi að skilgreina þyrfti hvað væri að gildandi stjórnarskrá áður en hafist yrði handa við smíði nýrrar og óttaðist að til stjórnlagaþings veldist fólk sem hefði ekki vit á gerð stjórnarskrár. Mat hans var að gildandi stjórnarskrá væri ágæt þó að endurskoða mætti einhverja þætti hennar, t.d. um þrískiptingu ríkisvaldsins.^[9] Þetta viðhorf endurspeglaði þá hugmynd að almenningi væri ekki treystandi til að kjósa fulltrúa til setu á Alþingi og enn síður að gefa kost á sér sjálfur enda kallar lagasetning í eðli sínu á sérhæfða þekkingu á ýmsum sviðum. Þótt ekki hafi margir tekið undir orð Sigurðar á þessum tíma er ljóst að hann var ekki einn um þessa skoðun. Ýmsir áttu síðar eftir að draga í efa að nauðsynlegt væri að semja nýja stjórnarskrá á þeirri forsendu að aðrir þættir hefðu valdið hruninu, enda kom það hvergi fram í rannsóknarskýrslu Alþingis. Gunnar Helgi Kristinsson stjórnmálafræðingur benti á að meint ójafnvægi milli þings og framkvæmdarvalds væri birtingarmynd þingræðisins, og engin ástæða til að breyta stjórnarskrá þess vegna.[10]  

Nýstárlegri aðferð var beitt við kjör fulltrúa til þingsins í nóvember 2010 þar sem hver kjósandi valdi 25 fulltrúa persónukosningu óháð listum og kjördæmum. Kjörsókn var fremur dræm á íslenskan mælikvarða eða tæp 37%. Atkvæði voru talin með svokallaðri „forgangsröðunaraðferð“ (e. Single Transferable Vote) sem hefur verið notuð með góðum árangri í kosningum á Írlandi um árabil.^[11] Að kosningum loknum var framkvæmdin gagnrýnd nokkuð og meint vandkvæði henni fylgjandi notuð sem rök gegn persónukjöri í almennum kosningum. Þorkell Helgason stærðfræðingur, sem náði kjöri til stjórnlagaþings, taldi þær efasemdir fyrst og fremst byggjast á óvana og ónógri kynningu.[12] Frambjóðendur voru fjölmargir og því var óttast að athygli kjósenda beindist að þjóðþekktum eða fjársterkum einstaklingum.[13] Það var líklega ekki að ósekju enda voru niðurstöður kosninganna á þann veg að meirihluti kjörinna stjórnlagaþingsfulltrúa hafði verið áberandi á ýmsum sviðum þjóðlífsins, mis mikið þó.^[14] Fleira þótti gallað við kosningarnar, framkvæmd þeirra var kærð og komst Hæstiréttur Íslands að þeirri niðurstöðu að ómerkja bæri þær á grundvelli þeirra annmarka sem kærendur töldu á þeim. Fyrrverandi formaður landskjörstjórnar, Ástráður Haraldsson, var einn þeirra sem mótmælti þeim úrskurði Hæstaréttar og fullyrti að þeir ágallar sem rétturinn taldi á kosningunum hefðu ekki haft áhrif á niðurstöðuna.[15] En niðurstaðan var skýr: Af stjórnlagaþingi yrði ekki að óbreyttu.

Sjálfstæðismenn, sem alltaf virtust andvígir því að kjósa til stjórnlagaþings, virtust fagna niðurstöðunni og hvöttu Alþingi að taka stjórnarskrármálið að nýju á forræði sitt, enda væri það í eðli sínu stjórnlagaþing.[16] Ekki var vilji fyrir því og til að bregðast við þeirri stöðu sem upp kom samþykkti meirihluti þingsins ályktun 24. mars 2011 um að skipa skyldi 25 manna ráðgefandi stjórnlagaráð. Það skyldi taka við og fjalla um skýrslu stjórnlaganefndar og gera tillögur um breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins. Allir nema einn þeirra sem kjörnir höfðu verið til stjórnlagaþings þáðu skipunina.^[17] Þetta var vitaskuld umdeild ákvörðun, enda má segja að hún hafi grafið undan lögmæti stjórnarskrármálsins. En augljóst var að stjórnvöld vildu ekki að hugmyndir um umbætur á stjórnarskránna sigldu í strand vegna úrskurðar Hæstaréttar.

---

[1] Ragnheiður Kristjánsdóttir: „Efasemdir um þingræði“, bls. 143.

[2] Vef. Jóhanna Sigurðardóttir: „Breytt kjördæmaskipan – forsenda framfara“, Jóhanna Sigurðardóttir, 13. september 1996, http://www.althingi.is/johanna/greinar/safn/000010.shtml, skoðað 30. ágúst 2013.

[3] Vef. Eyjólfur Ármannsson: „Flokksræðið gegn fólkinu – Ræða Vilmundar Gylfasonar 23. nóvember 1982“, eyjolfurarmannsson.com, 8.nóvember 2010, http://eyjolfurarmannsson.com/2010/11/08/flokksr%C3%A6%C3%B0i%C3%B0-gegn-folkinu-r%C3%A6%C3%B0a-vilmundar-gylfasonar-23-november-1982/, skoðað 30. ágúst 2013.

[4] Vef. Eyjólfur Ármannsson: „Verkefni stjórnlagaþings“, Eyjólfur Ármannsson blogg, 25. nóvember 2010, http://eyjolfurarmannsson.blog.is/blog/eyjolfurarmannsson/, skoðað 22. febrúar 2014.

[5] Vef. Eiríkur Bergmann: „Lýðræðishugmyndir Vilmundar“, Eiríkur Bergmann, 18. október 2010, http://www.dv.is/blogg/eirikur-bergmann/2010/10/18/lydraedishugmyndirvilmundar/, skoðað 30. ágúst 2013.

[6] Vef. Baldvin Jónsson: Ræða á 139. Löggjafarþingi, 3. fundi, 4. okt. 2010.

„Stefnuræða forsætisráðherra og umræða um hana“ á vef Alþingis, http://www.althingi.is/altext/raeda/139/rad20101004T213121.html, skoðað 30. ágúst 2013.

[7] Vef. Lög um stjórnlagaþing, nr. 90, 25. júní 2010, 2.gr., á vef Alþingis, http://www.althingi.is/altext/stjt/2010.090.html, skoðað 30. ágúst 2013.

[8] Vef. Sjá 6. lið athugasemda með frumvarpi til laga um stjórnlagaþing, þskj. 168, 152. mál., á vef Alþingis, http://www.althingi.is/altext/138/s/0168.html, skoðað 30. ágúst 2013.

[9] Vef. „Sigurði Líndal líst ekki á stjórnlagaþing - Fulltrúar pólitískir og kunna ekki lögfræði“, á vefsíðunni Pressan, http://www.pressan.is/m/Article.aspx?catID=6&ArtId=23074, skoðað 30. ágúst 2013.

[10] Vef. Gunnar Helgi Kristinsson: „Ráðskast með stjórnarskrá“, Stjórnmál & stjórnsýsla, 2. tbl., 8. árg. 2012, bls. 565, http://skemman.is/stream/get/1946/15936/37977/1/b.2012.8.2.1.pdf, skoðað 7. maí 2014.

[11] Vef. „Aðferðafræði við kosningu til stjórnlagaþings. Hvernig er kosið til stjórnlagaþings?“ á vef Landskjörstjórnar, http://www.landskjor.is/stjornlagathing/adferdafraedi-vid-kosningu-til-stjornlagathings/, skoðað 30. ágúst 2013.

[12] Sjá: Vef. Þorkell Helgason: „Greining á úrslitum kosningar til stjórnlagaþings 27. nóvember 2010“, Stjórnmál & stjórnsýsla, 1. tbl., 7. árg. 2011. http://skemman.is/stream/get/1946/9664/24605/3/b.2011.7.1.2.pdf, skoðað 2. maí 2014.

[13] Sjá t.d.: Sverrir Jakobsson: „Persónukjör að fornu og nýju“, Fréttablaðið, 19. október 2010, bls. 13; Vef. „Gagnrýnir „óvissuferð“ stjórnlagaráðs“, á vefsíðunni mbl.is, http://www.mbl.is/frettir/innlent/2012/12/13/gagnrynir_ovissuferd_stjornlagarads/, skoðað 10. apríl 2014. og Vef. Friðrik Friðriksson: „Framboð til stjórnlagaþings nr. 5779“, Friðrik Friðriksson, 17. nóvember 2001, http://blog.pressan.is/fridrikf/2010/11/17/frambod-til-stjornlagathings-nr-5779/, skoðað 2. maí 2014.

[14] Eftirtaldir voru kjörnir til setu á stjórnlagaþingi: Andrés Magnússon, læknir, Ari Teitsson, bóndi, Arnfríður Guðmundsdóttir, prófessor, Ástrós Gunnlaugsdóttir, nemi og stjórnmálafræðingur, Dögg Harðardóttir, deildarstjóri, Eiríkur Bergmann Einarsson, dósent, Erlingur Sigurðarson, fyrrverandi forstöðumaður og kennari, Freyja Haraldsdóttir, framkvæmdastjóri, Gísli Tryggvason, umboðsmaður neytenda, Guðmundur Gunnarsson, formaður Rafiðnaðarsambands Íslands, Illugi Jökulsson, blaðamaður, Inga Lind Karlsdóttir, fjölmiðlamaður, Katrín Fjeldsted, læknir, Katrín Oddsdóttir, lögfræðingur, Lýður Árnason, læknir, Ómar Ragnarsson, fjölmiðlamaður, Pawel Bartoszek, stærðfræðingur, Pétur Gunnlaugsson, lögmaður, Salvör Nordal, forstöðumaður Siðfræðistofnunar, Silja Bára Ómarsdóttir, alþjóðastjórnmálafræðingur, Vilhjálmur Þorsteinsson, stjórnarformaður CCP, Þorkell Helgason, stærðfræðingur, Þorvaldur Gylfason, prófessor, Þórhildur Þorleifsdóttir leikstjóri og Örn Bárður Jónsson, sóknarprestur. Allir þessir einstaklingar nema Inga Lind Karlsdóttir, þáðu skipan í stjórnlagaráð þegar til þess var stofnað. Hennar sæti tók Íris Lind Sæmundsdóttir sem hafði við úthlutun landskjörstjórnar raðast í 26. sæti.

[15] „Fyrrverandi formaður landskjörstjórnar gagnrýnir úrskurð Hæstaréttar: Ekki átti að ógilda kosningar“, Fréttablaðið, 1. febrúar 2011, bls. 2.

[16] Vef. Bókun fulltrúa Sjálfstæðisflokksins í samráðsnefnd um viðbrögð við ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosninga til stjórnlagaþings, á vef Forsætisráðuneytisins, http://www.forsaetisraduneyti.is/media/frettir1/Birgir-alit-24-2.pdf, skoðað 7. maí 2014.

[17] Verkefni stjórnlagaráðs: Stjórnlagaráð taki sérstaklega til umfjöllunar eftirfarandi þætti:

1. Undirstöður íslenskrar stjórnskipunar og helstu grunnhugtök hennar.
2. Skipan löggjafarvalds og framkvæmdarvalds og valdmörk þeirra.
3. Hlutverk og stöðu forseta lýðveldisins.
4. Sjálfstæði dómstóla og eftirlit þeirra með öðrum handhöfum ríkisvalds.
5. Ákvæði um kosningar og kjördæmaskipan.
6. Lýðræðislega þátttöku almennings, m.a. um tímasetningu og fyrirkomulag þjóðaratkvæðagreiðslu, þar á meðal um frumvarp til stjórnarskipunarlaga.
7. Framsal ríkisvalds til alþjóðastofnana og meðferð utanríkismála.
8. Umhverfismál, þar á meðal um eignarhald og nýtingu náttúruauðlinda.

Lýðræðið eitt - 3. hluti

Pólitískar Tilraunir um stjórnarskrána

Á lýðveldistímanum hafa verið gerðar nokkrar breytingar á stjórnarskránni. Flestar miðuðu að breytingum á kjördæmaskipan, en þó var veigamiklum mannréttindaköflum bætt inn í hana um miðjan tíunda áratug 20. aldar. Breytingatillögur við stjórnarskrána hafa verið mun fleiri. Fljótlega eftir lýðveldisstofnun var sett saman stjórnarskrárnefnd á vegum Alþingis sem átti að hafa það hlutverk að endurskoða stjórnarskrána. Skemmst er frá að segja að hún skilaði litlu sem engu. Hlutverk og tilgangur nefndarinnar virðist hafa verið óskýr og óljóst hvaða kröfur stjórnmálaflokkarnir gerðu til hennar.^[1] Þær stjórnarskrárnefndir sem sigldu í kjölfarið náðu heldur ekki ætlunarverki sínu.

Gunnar Thoroddsen forsætisráðherra lagði fram stjórnarskrárfrumvarp í eigin nafni árið 1983, sem byggði á störfum stjórnarskrárnefndar sem hafði starfað frá árinu 1972. Vilmundur Gylfason taldi allt of mikla leynd hafa hvílt yfir störfum þeirrar nefndar og fullyrti að þröngva hefði átt kjördæmamálinu gegnum þingið framhjá öðrum málum. Forsætisráðherra svaraði að allsherjarsamkomulag þyrfti ekki að vera um það mál frekar en önnur þegar frumvarpið væri lagt fram.^[2] Svo fór að frumvarp Gunnars var ekki afgreitt í heild, en samþykktar voru tillögur um breytingar á kosningakerfi, fjölgun þingsæta og lækkun kosningaaldurs. Þingsályktunartillaga Vilmundar var viðkvæði við frumvarpi Gunnars og varð ekki útrædd í þinginu. Í frumvarpi forsætisráðherrans gaf að líta allmargar hugmyndir sem síðar voru teknar upp til frekari umræðu eins og breytingar á ákvæðum um skipun og setningu ríkisstarfsmanna. Í frumvarpinu voru sömuleiðis boðaðar breytingar á kosningafyrirkomulagi auk ákvæða um náttúruvernd og auðlindir Íslands.^[3] Athyglivert er að í niðurstöðum viðamikillar könnunar Samtaka um jafnan kosningarétt í Reykjavík og á Reykjanesi sem birtar voru í marsbyrjun 1983 kom fram að meirihluti vildi fulla jöfnun atkvæðisréttar, fækkun þingmanna og að landið yrði gert að einu kjördæmi. Stjórnmálamenn hunsuðu áskorun samtakanna að taka tillit til þess áður en kosningalögum yrði breytt.[4]

Vilmundur Gylfason var sannfærður um að stjórnarskrármálið yrði eitt helsta átakamál kosninganna árið 1983 og kosningabarátta Bandalags jafnaðarmanna snerist mjög um það.[5] Jón Ormur Halldórsson heldur því fram í ævisögu Vilmundar að stjórnmálaflokkarnir hefðu vísvitandi fjarlægt þau úr þjóðfélagsumræðunni til að tryggja hagsmuni flokkanna.[6] Hvort sem sú tilgáta var rétt eða ekki varð stjórnarskrármálið ekki að kosningamáli.  

Að Vilmundi gengnum lágu umræður um grundvallarþætti samfélagsins nokkuð í láginni, með nokkrum undantekningum þó. Eins og áður sagði hafa verið gerðar allnokkrar breytingar á stjórnarskránni síðan árið 1983. Tillögur Vilmundar hlutu ekki hljómgrunn þá frekar en hin nýja stjórnarskrá Gunnars Thoroddsen. Deildaskipting Alþingis var afnumin með stjórnarskrárbreytingu árið 1991 og nýr mannréttindakafli var samþykktur 1995. Árið 1999 var kjördæmaskipan breytt að nýju. Auk þessa komu fram nokkrar tillögur aðrar um stjórnarskrárbreytingar, sem ekki fengu hljómgrunn.

Djúpstæðar breytingar hafa vitaskuld orðið á íslensku samfélagi frá þessum tíma; rekstur ljósvakamiðla var gefinn frjáls, enda hafði einkaréttur ríkisins á slíkri miðlun þótt brjóta í bága við prentfrelsisákvæði stjórnarskrár. Dagblaðaútgáfa færðist að mestu úr höndum stjórnmálaflokka til einkaaðila og ríkisfyrirtæki á „samkeppnismarkaði“ voru seld. Veigamiklar breytingar voru gerðar á dómskerfi landsins í upphafi tíunda áratugarins þegar skilið var á milli stjórnsýslu og dómsvalds með stórvægilegum lagabreytingum. Enn fremur má nefna virkjun málkotsákvæðis stjórnarskrárinnar árið 2004, þegar Ólafur Ragnar Grímsson, forseti, kvaðst ætla að vísa umdeildum fjölmiðlalögum til þjóðaratkæðagreiðslu.

Áhrif efnahagshrunsins: Hugmyndir Vilmundar og tilurð stjórnlagaráðs

Þegar fjármálakerfi Íslands hrundi haustið 2008 varð mikil hugarfarsbreyting og kröfur kviknuðu um upprætingu spillingar, um endurskipulagningu grunnstoða samfélagsins. Ekki síst varð ákallið hávært um nýja stjórnarskrá. Auðvitað hafði ekki ríkt alger þögn í 25 ár um það sem aðfinnsluvert þótti í íslenskri stjórnsýslu, stjórnmálum, ríkisstjórn og hvað snerti ráðningar embættismanna. Oft var hart deilt á skipun stjórnmálamanna í stöður sendiherra, bankastjóra og önnur mikilvæg embætti þar sem í raun hefði þurft að horfa til sérmenntunar og mikillar reynslu. Sömuleiðis var iðulega fundið að einkavæðingunni sem hófst í forsætisráðherratíð Davíðs Oddssonar og viðkvæðið var að þar væru stjórnmálaflokkarnir enn að hygla vildarvinum sínum. Þótt Ísland teldist lítt spillt í alþjóðlegum könnunum fór ekki milli mála að stjórnmálamenn véluðu um helstu þætti samfélagsins og gerðu harla fátt til að sporna við ofþenslu bankakerfisins sem leiddi til hrunsins. Einn meginvandi Íslands virtist líkt og Vilmundur Gylfason hafði bent á aldarfjórðungi fyrr vera ónóg valddreifing og skortur á aðhaldi valdþátta hvers með öðrum.[7]

Ýmis grundvallaratriði komu til umræðu eftir efnahagshrunið þegar auðsætt þótti að hvorki stjórnmálin eins og þau voru rekin né markaðsöflin leystu allan vanda. Orðræðan tók að snúast um uppgjör við fortíðina og jafnframt var kallað eftir umbótum á ýmsum sviðum samfélagsins. Menn spurðu sig hvort lýðræði ætti ekki að vera virkt milli kosninga, þ.e. beint lýðræði, hvort ekki kvæði of rammt að tangarhaldi framkvæmdarvalds og þings á flestum þáttum samfélagsins og um gallað flokkakerfi sem hefði alltof mikil samfélagsítök. Vitaskuld voru bankamenn og útrásarvíkingar harðlega gagnrýndir vegna þáttar þeirra í hruninu. Fjölmiðlum var sömuleiðis sagt til syndanna á þeim forsendum að þeir hefðu brugðist skyldum sínum með því að hafa af auðtrú og andvaraleysi mært íslenska „efnahagsundrið“.

Kallað var eftir ábyrgð, uppstokkun og kerfisbreytingum. Almenningur þusti út á stræti og torg til að mótmæla ástandinu. Fólk sem hafði lítil eða engin afskipti haft af þjóðmálum jafnt og vanir þjóðfélagsrýnar töldu brýnt að færa í orð hvernig komið væri, hvað hefði farið úrskeiðis og hvernig hægt væri að bæta úr stöðunni. Margt þess sem sagt var einkenndist af reiði og örvæntingu, en annað virtist skrifað eftir yfirlegu og ígrundun. Njörður P. Njarðvík, rithöfundur og prófessor emeritus, fullyrti t.d. í áhrifamikilli blaðagrein að efnahagshrunið hefði leitt í ljós rótgróinn galla íslensks stjórnkerfis þar sem þrískipting valdsins væri hunsuð af spilltum og hrokafullum stjórnmálamönnum flokksveldisins sem hefðu óspart hvatt fjárglæframenn til dáða. Því væri ekki annað til ráða en fara að dæmi Frakka og stofna nýtt lýðveldi á grundvelli nýrrar stjórnarskrár sem samin væri af neyðarstjórn valinkunnra einstaklinga.[8] Sennilega hefði hugnast Vilmundi Gylfasyni betur að stofna stjórnlagaþing til þess, en önnur ámæli Njarðar voru af svipuðum toga og hann hafði fyrrum látið falla.

Þessi orð Njarðar og ærin umræða önnur í samfélaginu um pólitískt vald, peningaöfl og spillingu urðu tilefni þess að fjallað var um þingræðu Vilmundar frá 23. nóvember 1982 í þættinum Krossgötum á Rás1 í janúar 2009. Henni var eftir það deilt víða um veraldarvefinn og margvíslega um hana fjallað á annan hátt.[9] Í kjölfarið bar nafn Vilmundar víða á góma í vangaveltum um leiðir til umbóta. Atorkusamur bloggari, Lára Hanna Einarsdóttir, taldi afar mikilvægt að rifja upp ræður Vilmundar og birti þrjár þeirra á ritvelli sínum. Hún staðhæfði að ræðan sem heyrðist í útvarpsþættinum væri sennilega sú frægasta sem flutt hefði verið á Alþingi.[10] Ræðan og bollaleggingar um inntak hennar og boðskap fóru víða og var getið í blaðagreinum, rædd á kaffistofum og í heitum pottum sundlauganna; hugmyndir Vilmundar bættust í vopnabúr þeirra sem kröfðust breytinga. Jón Baldvin Hannibalsson, sem í formannstíð sinni hafði boðað nútímalega jafnaðarstefnu í Alþýðuflokknum, tók nú undir sjónarmið Vilmundar m.a. um að kjósa þyrfti forsætisráðherra beinni kosningu og veita honum sjálfstætt umboð til stjórnarmyndunar.[11] Vilhjálmur Þorsteinsson, síðar stjórnlagaráðsliði, sem hafði ungur gengið til liðs við Bandalag jafnaðarmanna hafði mikinn áhuga á endurbótum á stjórnarskránni og stjórnkerfi Íslands og þakkaði það Vilmundi. Vilhjálmur talaði á opnum borgarafundi rúmri viku eftir að Geir H. Haarde bað Guð að blessa Ísland haustið 2008. Þar sagði hann þá áskorun sem stjórnmálin í landinu stæðu frammi fyrir um uppstokkun og opnun með þátttöku almennings hefðu líkast til fallið Vilmundi vel í geð. Augljóst er að um margt var hann sammála Vilmundi, t.d. um ofurvald stjórnmálaflokkanna og taldi hugmyndir hans myndu þýða gjörbreytingu á stjórnkerfi landsins.[12]

Gísli Tryggvason, lögfræðingur og síðar stjórnlagaráðsliði vann að því innan Framsóknarflokksins að boða til stjórnlagaþings og setti flokkurinn það sem skilyrði fyrir stuðningi við minnihlutastjórn Samfylkingar og VG.[13] Með þingsályktun um viðbrögð við rannsóknarskýrslu Alþingis í september 2010 var m.a. samþykkt að endurskoða þyrfti stjórnarskrána en um sumarið höfðu verið samþykkt lög um að efna til stjórnlagaþings.[14] Draumur Vilmundar Gylfasonar, Jóhönnu Sigurðardóttur og fleiri jafnaðarmanna virtist ætla að rætast á miklum umbrotatímum í sögu Íslands. Útlit var fyrir að möguleiki yrði á endurnýjun stjórnarskrárinnar grundvölluð á hugmyndum fólksins í landinu án beinna afskipta alþingismanna og framkvæmdarvalds. Alþingi varð engu að síður að ákveða hvernig farið yrði að því.

---

[1] Sjá: Alþingistíðindi D 1951, d. 358.

[2] „Stjórnarskrá í janúar“, Þjóðviljinn, 17. desember 1982, bls. 1.

[3] Alþingistíðindi A 1982-3, bls. 2731-2.

[4] „Niðurstöður skoðanakönnunar um jafnan kosningarétt“, Morgunblaðið, 1. mars 1983, bls. 30-31.

[5] Jón Ormur Halldórsson: Löglegt en siðlaust, bls. 386.

[6] Ragnheiður Kristjánsdóttir: „Efasemdir um þingræði“, bls. 143.

[7] Sjá t.d. viðtal höfundar við Gísla Tryggvason 28. apríl 2014.

[8] Njörður P. Njarðvík: „Nýtt lýðveldi“, Fréttablaðið,14. janúar 2009, bls. 10.

[9] Svar við ástæðum þess að ræðan var spiluð í útvarpi. Tölvupóstur frá Hjálmari Sveinssyni til höfundar 23. apríl 2014.

[10] Vef. Lára Hanna Einarsdóttir: „Þrjár ræður Vilmundar“, Lára Hanna, 25. nóvember 2008, http://blog.pressan.is/larahanna/2008/11/25/thrjar-thingraedur-vilmundar-gylfasonar/, skoðað 1. apríl 2014.

[11] Jón Baldvin Hannibalsson: „Afhjúpunin“, Morgunblaðið, 25. nóvember 2008, bls. 21.

[12] Vef. Vilhjálmur Þorsteinsson: „Eiga hugmyndir Vilmundar Gylfasonar erindi í umræðuna?“ Erindi á opnum borgarafundi á vegum framtíðarhóps Samfylkingarinnar, Vilhjálmur Þorsteinsson, 15. nóvember 2008. http://vthorsteinsson.blog.is/users/56/vthorsteinsson/files/fundur_framti_arhops_s_um_vilmund_ofl.pdf, skoðað 2. nóvember 2010.

[13] Viðtal höfundar við Gísla Tryggvason 28. apríl 2014 og „Stjórnlagaþing gæti tekið til starfa í haust. Breytt stjórnarskrá er skilyrði Framsóknar fyrir stuðningi við minnihlutastjórn“, Morgunblaðið 30. janúar 2009, bls. 10.

[14] Sjá: Lög um stjórnlagaþing, nr. 90, 25. júní 2010 og Þingsályktun um viðbrögð Alþingis við skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis 2010, 28. september 2010.

Lýðræðið eitt - 2. hluti

Vilmundur Gylfason: „Villimaður í pólítík“

Vilmundur Gylfason lýsti stjórnmálaskoðunum sínum þannig að þær væru í anda lýðræðis-jafnaðarmennsku.[1]  Eins og faðir hans Gylfi Þ. Gíslason, ráðherra og einn helsti leiðtogi Alþýðuflokksins, var hann talsmaður frelsis og jafnréttis; auk þess var hann fylgjandi markaðsbúskap,en aðhylltist jafnframt mannúð og sígildar siðgæðishugmyndir. Hann taldi að ríkinu bæri að tryggja réttláta tekjuskiptingu og afkomuöryggi almennings, en hafa aðeins hæfileg afskipti af atvinnulífinu til hagsbóta fyrir fjöldann jafnframt því að annast heilsugæslu og menntun.[2] Frelsi einstaklingsins var Vilmundi alltaf mjög ofarlega í huga og kvaðst hann vera andvígur því að ríkisvaldið ráðskaðist um of með það.[3] Hann sagðist samt sjálfur rekast illa í flokki vegna þess hve hann væri íhaldssamur á sumum sviðum en róttækur á öðrum.[4]

Hrifning Vilmundar á þeirri hugmyndafræði er skóp Bandaríkin og franska lýðveldið er í anda trúarinnar á frelsið, enda var það honum mjög ofarlega í huga í öllum hans málflutningi. Hann sagðist einnig styðja valddreifingu í líkingu við hugmyndafræði stjórnleysisstefnu 19. aldarinnar og taldi franska jafnaðarmenn sækja kenningakerfi sitt að hluta þangað.[5] Vilmundur hafði reyndar haldið því fram að notkun hugtakanna „hægri“ og „vinstri“ í pólítískri orðræðu væri úrelt og þjónaði ekki framtíðinni.^[6]  Honum varð einnig tíðrætt um valdið og hvernig því mætti beita jafnt til góðs og ills, en fannst hugmyndir Thomas Jeffersons þriðja forseta Bandaríkjanna um það í senn einfeldingslegar og jákvæðar. Hann virtist sammála forsetanum og þar með Rousseau um að því færri sem valdastofnanirnar væru, því betra.^[7] Áhuga hans á dreifingu valds og andstöðu við vald á fárra höndum mátti því sjá sem rauðan þráð í málflutningi hans. Eðli og mörk valdsins hafa verið ofarlega á baugi í umræðu samtímans og fræðimenn á borð við ítalska lög- og félagsfræðinginn Gianfranco Poggi hafa t.a.m. gagnrýnt mjög stofnanavæðingu þá sem einkennir nútímaríkið.^[8]

Á áttunda áratugnum hóf Vilmundur Gylfason hugmyndafræðilega baráttu sína fyrir breytingum og umbótum á íslensku stjórnkerfi. Megnið af þeim áratug og fram eftir þeim níunda einkenndust stjórnmál á Íslandi af baráttu við verðbólgu og verkalýðsátökum, deilum um veru bandarísks hers í landinu, um byggðastefnu og af átökum við Breta um stækkun íslenskrar fiskveiðilögsögu. Vilmundur og fylgismenn hans töldu einnig að berjast þyrfti gegn spillingu, frændhygli og sukki með fjármuni Vilmundur var þeirrar skoðunar að spillingu linnti ekki nema með tilkomu öflugrar rannsóknarblaðamennsku, líkri þeirri sem hann hafði kynnst á námsárum sínum í Bretlandi.^[9] Í augum sinnar kynslóðar væri gamla flokkakerfið úrelt og gera þyrfti róttækar breytingar á umgjörð íslenskra stjórnmála.  Hann leit svo á að nauðsynlegt   væri að endurskoða stjórnarskrána, óbreytt ýtti hún undir veldi stjórnmálaflokkanna, misbeitingu valds og ójafnrétti. Það er til marks um þann baráttuanda sem í Vilmundi bjó að hann nafngreindi þrjá fyrrverandi forsætisráðherra og sagði þá hafa misnotað vald sitt vegna þess hve veik stjórnarskráin og dómsvaldið á Íslandi væru.[10] Einn þeirra var Ólafur Jóhannesson sem hafði verið nágranni fjölskyldu hans um áratugaskeið, faðir æskuvinar hans og vinsæll stjórnmálamaður. Þrátt fyrir slíka gagnrýni vitnaði Vilmundur iðulega til Ólafs þegar hann viðraði kenningar sínar og hugsjónir.[11]

Vilmundur hafði mikinn áhuga á að kosið yrði til sérstaks stjórnlagaþings til að endurskoða lýðveldisstjórnarskrána. Efni gamallar blaðagreinar eftir Gylfa Þ. Gíslason, föður Vilmundar, var meginröksemd hans fyrir hugmyndum að stjórnlagabreytingu. Það kann að vera til sannindamerkis um að megnið af stefnu sinni hafi hann sótt til Gylfa og litlu bætt við sjálfur líkt og haldið hefur verið fram.[12]  Greinilegt var að honum þótti stjórnarskráin hafa gengið sér til húðar, enda væri hún að grunni til frá árinu 1874.[13]  Það er ekki allskostar rétt, enda hafði stjórnarskránni í ýmsu verið breytt og talsverðu fyrir lýðveldisstofnun, m.a. í atriðum er snertu embætti forseta Íslands. Ekki fer milli mála að stjórnmálamenn þ. á m. Gylfi,  töldu að lýðveldisstjórnarskráin væri  til bráðabirgða, enda tóku stjórnarskrárnefndir á vegum þingsins þegar til starfa eftir lýðveldisstofnun. Gylfi hafði snemma áhyggjur af miklum ítökum stjórnmálaflokka og Vilmundur lagði mikla áherslu á að dregið yrði úr völdum þeirra.[14]  Þeir hefðu gríðarleg ítök í verkalýðshreyfingu og innan samtaka atvinnurekenda, auk þess að hafa mikil áhrif á aðra samfélagsþætti eins og menningu og listir.  Að hans dómi hefðu flokkarnir  skapað eigið valdakerfi sem endurspeglaðist m.a. í kjördæmakerfi þar sem háð væri „byggðastríð“. Hann virðist hafa trúað snemma að breytinga væri að vænta í stjórnmálum á Íslandi og var þeirrar skoðunar í upphafi að Alþýðuflokkurinn gæti haft forystu í uppstokkun efnahags- og stjórnkerfi landsins.[15] Honum átti eftir að snúast hugur hvað það varðaði.

Vilmundur ýjaði að því að kenningin um þrískiptingu ríkisvaldsins væri úrelt að mörgu leyti, en honum fannst mikilvægt að valdþættir ríkisins væru óháðir hverjir öðrum.[16] Hann leit svo á að upplausn, stjórnleysi og efnahagshringlandi einkenndu íslensk stjórnmál.  Til að snúa við blaðinu vildi hann stuðla að virkara lýðræði, t.d. með því að taka upp einmenningskjördæmi að nýju.^[17] Þeirri ráðstöfun hafði verið hætt, hugsanlega vegna þess að slíkar kosningar snerust fremur um persónulegar vinsældir en hugsjónir. Hann vildi jafnframt að kjördæmum yrði fækkað með fleiri uppbótarsætum til að gera skiptingu þingmanna milli kjördæma réttlátari. Það mundi tryggja að öll kjördæmi fengju mann á þing, í versta falli uppbótarmann.^[18] Þriðji þáttur hugmynda Vilmundar sneri að því að kjósendur gætu valið frambjóðendur þvert á lista í samræmi við fjölda þingmanna síns kjördæmis, hugnaðist þeim að gera svo.

Í upphafi níunda áratugarins var efnahagsástand á Íslandi örðugt sem aldrei fyrr. Óðaverðbólga geisaði og var jafnvel svo langt gengið að tala um upplausnarástand.[19] Það var í þessu umhverfi sem umbótatillögur Vilmundar voru settar fram. Þingpallar voru þéttskipaðir fólki þegar Vilmundur tók til máls í umræðu um vantraust á ríkisstjórn Gunnars Thoroddsen í nóvember 1982 og tilkynnti um stofnun Bandalags jafnaðarmanna.[20] Í ræðunni sem snerist frekar um stjórnmálahugmyndir Vilmundar en vantraustið sjálft lýsti hann því sem hann kallaði spillt flokkskerfi í landinu og ónýtt stjórnkerfi sem þyrfti á algerri uppstokkun að halda. Hann boðaði hugmyndir sínar um viðamikla endurnýjun með breytingum á kjördæmaskipan og stjórnarskrá lýðveldisins.

Vilmundur var þeirrar skoðunar að valdakerfið hefði algerlega brugðist, enda væri vinna stjórnarskrárnefnda fram til þessa lítils eða einskis virði. Vilmundur vildi koma að ákvæðum um eignarrétt, mannréttindi, tjáningarfrelsi og eðli hagsmunasamtaka.

Hann fullyrti að stjórnarskrárnefnd undir forystu Gunnars Thoroddsen, forsætisráðherra, hefði aðeins umskrifað nokkrar af greinum gömlu stjórnarskrárinnar, enda hefðu stjórnmálamenn vélað þar um eigin hag gegn hagsmunum almennings og væru að reyna að beina sjónum kjósenda frá efnahagsvandanum með því að kynna drög að nýrri stjórnarskrá.[21] Við nánari skoðun má þó sjá að ýmislegt var nútímalegt í drögunum.  Nefna má t.d. mannréttindakaflann auk þess sem gert var ráð fyrir þrengingu þingrofsréttar og breytingum á kosningafyrirkomulagi ásamt staðfestingu á þingræðisreglu.[22] Nokkur atriða stjórnarskrárfrumvarps Gunnars hafa komist í framkvæmd síðan.

Vilmundur taldi almannaviljann væri æðsta vald samfélagsins og vildi hann stuðla að beinna lýðræði. Í þeim anda lagði hann til að forsætisráðherra yrði  kosinn beinni kosningu á landsvísu, en við kjör til alþingis yrði kjördæmaskipan óbreytt.^[23]  Hann vildi einnig að algerlega yrði skilið milli framkvæmdar - og löggjafarvalds og því væri áríðandi að afnema þingrofsrétt með öllu.[24] Árið 1974 hafði þing verið rofið og Gylfi Þ. Gíslason lýst yfir að hann ásamt Geir Hallgrímssyni, formanni Sjálfstæðisflokksins, hygðist leggja til breytingu á stjórnarskrá til að koma í veg fyrir þingrof.[25] Úr því varð ekki, en Vilmundur taldi að bann við þingrofi yki valddreifingu og leiddi til styrkrar stjórnar.  

Meginhugmyndir Vilmundar sneru því að styrkingu hvers þáttar ríkisvaldsins fyrir sig t.a.m. með því að forsætisráðherra væri kjörinn sérstaklega og ákvæði ráðuneyti sitt sjálfur. Helsta áhyggjuefni Vilmundar var þó hið mikla vald sem hann sagði stjórnmálaflokkana hafa yfir fjölmörgum þáttum þjóðfélagsins auk óljósra valdmarka stofnana ríkisins. Fyrst og fremst lastaði hann samtryggingarkerfi stjórnmálamannanna sem hann sagði fótum troða mannréttindi, skapa spillingu með umdeilanlegum embættismannaveitingum og átaldi dómstóla sem að hans mati voru hallir undir valdið, hvaða nafni sem það nefndist.  Það sama má segja um fjórða valdið svokallaða: Vilmundi þótti þeir vera hluti af því samtvinnaða spillingarkerfi sem hann taldi gegnsýra samfélagið.

---

[1] Sjá: Vilmundur Gylfason: Flokksþingið, trúnaðarskjal, Fréttabréf nr. 4 frá Vilmundi Gylfasyni á Alþingi, 11. nóv. 1980, bls. 1. og ódagsett viðtal sem Helgi H. Jónsson fréttamaður átti við Vilmund Gylfason eftir að hann hafði fallið í kosningu um embætti varaformanns í Alþýðuflokknum. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[2] Sjá Gylfi Þ. Gíslason: Viðreisnarárin ([Reykjavík] 1993), bls. 18-19 og 140, einnig Vilmundur Gylfason: „Við viljum bætt og umfram allt geðfelldara þjóðfélag“, bls. 10.

[3] Anna Ólafsdóttir Björnsson: „ „Smátt er fagurt“. Vikuviðtal við Vilmund Gylfason sem segir að jafnaðarmenn hafi mikið til anarkista að sækja“, Vikan 47. tbl. 1981, bls. 18-21.

[4] Viðtal Sigmars B. Haukssonar við Vilmund Gylfason í ágústbyrjun 1981 um Alþýðublaðsmálið, bls. 5. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[5] Anna Ólafsdóttir Björnsson: „ „Smátt er fagurt“ “, bls. 18-21.

[6] Vilmundur Gylfason: „Hægri og vinstri – fortíð og framtíð“, Skutull 3.- 4. tbl, L. árgangur, 27. júní 1974, bls. 8.

[7] Vilmundur Gylfason: „Frelsishugtakið í öndverðri sögu Bandaríkjanna“, Söguslóðir. Afmælisrit helgað Ólafi Hanssyni sjötugum 18. september 1979, ritnefnd Bergsteinn Jónsson o. fl. (Reykjavík 1979), bls.379.

[8] Poggi, „The Formation of the Modern State and the Institutionalization of Rule“, bls. 253.

[9] Jónas Haraldsson: „ „Vil heldur vera stutt á þingi, og vera þar með svolítilli reisn““, Vikan, 40. tbl. 1978, bls. 7.

[10] Vilmundur Gylfason: Jafnaðarstefna – dómsmál – lög og réttur – stjórnkerfi, handrit 1982, bls. 4. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[11] Sjá t.d. þingsályktunartillögu Vilmundar; Alþingistíðindi A 1982, bls. 802.

[12] Jón Ormur Halldórsson: Löglegt en siðlaust, bls. 43-46.

[13] Vilmundur Gylfason: Jafnaðarstefna, bls. 3. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[14] Gylfi Þ. Gíslason: „Lýðræði og stjórnfesta“, bls. 116.

[15] Vilmundur Gylfason: Stjórnmálaviðhorfin, fréttabréf nr. 2 frá Vilmundi Gylfasyni á Alþingi, 6. mars 1980. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[16] Vilmundur Gylfason: Jafnaðarstefna, bls. 7. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[17] Vilmundur Gylfason: „Nýjar leiðir í kjördæmaskipan“, Skutull 1. tbl., L. árgangur, 12. júní 1974, bls. 4.

[18] Sama heimild.

[19] „Tillögur Vilmundar ræddar á þingi. Verið að spila á upplausnarástand.“ Þjóðviljinn,10. mars 1983, bls. 6.

[20] „Vilmundur yfirgefur Alþýðuflokkinn og stofnar nýjan flokk: Bandalag jafnaðarmanna – bandalag gegn flokkunum“, DV, 19. nóvember 1982, bls. 4.

[21] Vilmundur Gylfason: Stjórnarskráin, Fréttabréf frá Vilmundi Gylfasyni á Alþingi, 4. okt. 1982, bls. 1. Gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar.

[22] Sjá Gunnar Helgi Kristinsson: „Ágrip af þróun stjórnarskrárinnar“, (Reykjavík 2005), bls. 17-18.

[23] Alþingistíðindi A 1982, bls. 802.

[24] Sama heimild.

[25] Guðni Th. Jóhannesson, Völundarhús valdsins. Stjórnarmyndanir, stjórnarslit og staða forseta Íslands í embættistíð Kristjáns Eldjárns, 1968-1980, (Reykjavík 2005), bls. 107. Sú varð og raunin, þótt bið yrði á. Í tillögum stjórnarskrárnefndar um breytingar á stjórnarskránni árið 1983 var gert ráð fyrir að einungis væri unnt að rjúfa Alþingi með meirihlutavilja þess sjálfs. Ekki var gengið svo langt með stjórnarskrárbreytingunni 1991 en þess í stað var því ákvæði bætt við 24. grein – þingrofsgreinina – að þingmenn skyldu ætíð halda umboði sínu til kjördags. Eftir þingrof gæti meirihluti þingmanna því haldið þingstörfum áfram og þótt þeir gætu tæpast afturkallað þingrofið gætu þeir samþykkt vantraust á ríkisstjórn, myndað nýja og gert aðrar samþykktir.

"Lýðræðið eitt er vettvangurinn til að berjast á"

Ég hef tekið þá ákvörðun að birta BA ritgerð mína í sagnfræði hér á blogginu. Í ritgerðinni var gerður samanburður á þeim breytingum sem Vilmundur Gylfason boðaði á sínum tíma og því sem krafist var eftir efnahagshrunið með sérstakri áherslu á tillögur stjórnlagaráðs að nýrri stjórnarskrá. Vilmundur vildi að stjórnarskránni yrði beitt til breytinga á innviðum samfélagsins og kom fram með ýmsar tillögur til þess. Kannað var hvert Vilmundur sótti hugmyndir sínar og hvaða samspil er milli þeirra og nálgunar stjórnlagaráðsliða að verki sínu.  Í ritgerðinni var horft til þróunar stjórnarskrárinnar og þeirra breytinga hafa verið gerðar á henni á lýðveldistímanum. Fjallað var um ráðgefandi stjórnlagaráð og hvaða hlutverk því var ætlað. Vegna lengdar ritgerðarinnar mun ég birta einn kafla í einu uns allt er komið. Ritgerðin verður hér að mestu óbreytt frá upprunalegu útgáfunni - fyrir utan minniháttar breytingar vegna framrásar tímans. 

Inngangur

Vilmundur Gylfason setti ekki aðeins mark sitt á samtíð sína þau tæp 35 ár sem hann lifði, heldur lifðu hugmyndir hans um endurbætur á íslensku stjórnkerfi áfram.[1] Eftir að hann sneri til Íslands frá námi í Bretlandi árið 1973 beitti hann sér fyrir umbótum á íslensku samfélagi, ekki síst í stjórnsýslu, lagasetningu og dómsvaldi. Hann starfaði sem menntaskólakennari og vann við ljósvaka- og prentmiðla. Síðan haslaði hann sér einnig völl í stjórnmálum sem þingmaður og ráðherra. Hann var jafnaðarmaður að hugsjón líkt og má sjá í orðum hans og sagðist sjálfur fremur aðhyllast franska jafnaðarmennsku en þá þýsku. Í anda þess kvaðst hann vilja gera löglega uppreisn í grasrótinni meðal fólksins og stokka upp gamla flokkakerfið.[2] Til að sú uppreisn væri möguleg taldi Vilmundur breytinga þörf á grundvallaratriðum stjórnarskrárinnar. Hann lagði til atlögu við það sem hann kallaði samtryggingarkerfi stjórnmálaflokkanna með stofnun Bandalags jafnaðarmanna árið 1983, en Kvennaframboðið varð til á svipuðum tíma, sem hafði sömuleiðis veruleg áhrif á stjórnmál á Íslandi. Þótt flokkakerfið lifði það herhlaup af má fulllyrða að tillögur Vilmundar hafi haft varanleg áhrif.  

Í kjölfar efnahagshrunsins á Íslandi haustið 2008 mátti t.d. iðulega heyra nafn Vilmundar nefnt í tengslum við endurreisn landsins. Áköf andstaða við kerfi sem hyglaði vinum og vandamönnum kom upp ásamt háværu ákalli um skipulags- og stefnubreytingar. Flokkakerfið var harðlega gagnrýnt og var því m.a. kennt um hvernig fór ásamt veikum eftirlitsstofnunum.  Einnig var vísað til slitinnar og óskýrrar stjórnarskár.[3] Svo var að sjá sem margir þeirra sem kröfðust breytinga eftir hrunið, þar á meðal sumir þeirra sem buðu sig fram til stjórnlagaþings, hafi horft til kenninga Vilmundar sem fyrirmyndar að umbótum.  

Í þessari rannsókn verður fjallað um hugmyndafræði og umbótatillögur Vilmundar Gylfasonar og þær bornar saman við orðræðuna eftir bankahrunið og tillögur stjórnlagaráðs. Kannað verður hvert Vilmundur sótti hugmyndir sínar og hvaða samspil er milli þeirra og nálgunar stjórnlagaráðsliða að verki sínu. Jafnframt verður horft til samfélagsástands á hvorum tíma. Þótt nafn hans hafi orðið fyrirferðarmikið í orðræðu samfélagsins eftir efnahagshrunið og vitnað í ræður hans og rit verða færð fyrir því rök að tillögur hans hafi fremur haft óbein en bein áhrif á niðurstöður stjórnlagaráðs. Hugmyndir þess komu víða að, rétt eins og Vilmundar sjálfs. Hugmyndafræði hans átti sér almennt uppruna í lýðræðis- og frelsishugsjónum 17. og 18. aldar, í kenningabanka franskra jafnaðarmanna, anarkista og fleiri pólítískra hugsuða. Svipað á við um vinnu stjórnlagaráðs sem leitaði fanga við vinnu sína hvaðanæva að og komst jafnvel að svo róttækum niðurstöðum að það hlaut ákúrur fyrir.

Umbótatillögur Vilmundar höfðu sumar náð framgangi gegnum stjórnmálin á Íslandi. Breytingar og þróun hafa orðið verulegar á sviði fjölmiðlunar, innan dómskerfisins og stjórnsýslu síðan hann lagði fram hugmyndir sínar. Því lagði stjórnlagaráð aðrar og oft minni áherslu á fjölmarga þætti en þótt hefði þurfa þrjátíu árum fyrr. Greint verður hvar stjórnlagaráð og Vilmundur áttu samleið og hvar ekki, sem virðist oft frekar endurspeglast í hugarfari því sem er að baki tillögunum en niðurstöðunni sjálfri. Sýnt verður að samhljóm má sjá í andstöðu við vald stjórnmálaflokka, leit að leiðum til að draga úr spillingu og löngun til að efla beint lýðræði. Stjórnlagaráð líkt og Vilmundur lagði áherslu á valddreifingu og aðhald milli valdþátta ríkisins. Sú mikla áhersla sem ráðið lagði á að ná taumhaldi á einstökum þáttum ríkisvaldsins með auknu valdboði og eftirlitsstofnunum er varla sú leið sem Vilmundur hefði valið enda var hann þeirrar skoðunar að fækka bæri stofnunum ríkisins. Eitt og annað er líkt með hugmyndum stjórnlagaráðs og Vilmundar um hvernig bregðast skuli við áratugalöngum deilum um jöfnun atkvæðisréttar milli kjördæma en annað er ólíkt. Stjórnlagaráðliðum þótti einna byltingakenndast í tillögum sínum að gefa kjósendum kost á greiða atkvæði þvert á framboðslista sem hafði einnig verið meðal hugmynda Vilmundar.  Viðhorf til mannréttinda hefur víkkað út og breyst mjög undanfarin þrjátíu ár; því eru tillögur stjórnlagaráðs efnislega nokkuð lagt frá kenningum Vilmundar og á suman hátt svo byltingakenndar að ráðið hefur legið undir ámæli fyrir þær. Á hinn bóginn má víða sjá keimlíka sanngirnis- og réttlætiskröfu og hann hélt fram í öllum málflutningi sínum. Sú tillaga Vilmundar að kjósa forsætisráðherra beinni kosningu var mjög í anda hrifningar hans á franskri stjórnskipan og mikilvæg leið til að treysta valdmörk í stjórnsýslunni. Sú aðferð var í upphafi nokkrum stjórnlagaráðsliðum hugstæð og hún rædd í þaula. Niðurstaða ráðsins var að slíkt beint kjör æðsta yfirmanns framkvæmdarvaldsins gæti m.a. ógnað þingræðinu og því varð önnur leið ofan á sem þótti heldur styrkja það.

Eftir Vilmund liggja mikil skrif, bókakaflar, viðtöl og blaðagreinar sem hér verður stuðst við til að útskýra hugmyndafræði hans. Einnig verða þingmál hans og ræður teknar til skoðunar, einkum tvær þar sem hann annars vegar tilkynnti um stofnun Bandalags jafnaðarmanna og hins vegar útlistaði grundvallaratriði þau sem lágu að baki stjórnmálastefnu þess. Jafnframt verður byggt á ævisögu hans, Löglegt en siðlaust eftir Jón Orm Halldórsson, frá árinu 1985 og námsritgerð eftir Jón Egilsson.[4] Fyrsta mál Vilmundar sem þingmanns Bandalags jafnarðarmanna var þingsályktunartillaga um gerð frumvarps til stjórnskipunarlaga um aðgreiningu löggjafar- og framkvæmdarvalds.[5] Sú tillaga verður skoðuð, en fylgiskjöl með henni voru greinar eftir Gylfa Þ. Gíslason og Ólaf Jóhannesson sem birtust í tímaritinu Helgafelli árið 1945 ásamt yngri grein eftir flutningsmanninn sjálfan.[6] Þau skrif skipa veigamikinn sess, enda byggði Vilmundur hugmyndir sínar mjög á þeim. Einnig verður horft til skrifa fræðimanna um ríki og ríkisvald á borð við Svan Kristjánsson, Ragnheiði Kristjánsdóttur, Ólaf Jóhannesson og Gianfranco Poggi.[7]  

Nokkur meginatriði í íslenskri stjórnsýslu og stjórnskipan, sem Vilmundi voru ofarlega í huga,verða greind í ritgerðinni. Þau verða borin saman við þær hugmyndir sem komu upp eftir hrun, einkum skrif og tillögur stjórnlagaráðs. Við greininguna verður stuðst við viðtöl höfundar og annara við nokkra stjórnlagaráðsliða og greinaskrif þeirra fyrir og eftir veru þeirra í ráðinu. Leitast var við að hafa kynjaskiptingu þeirra sem jafnasta og að þeir hefðu komið að störfum mismunandi nefnda innan ráðsins. Sumir vildu ræða störf sín og hugmyndir við höfund en aðrir vildu fremur fá sendan spurningalista.[8] Einhverjir vildu ekki láta nafns síns getið og verður það virt í hvívetna.  Fræðimenn hafa rýnt nokkuð í ástæður og mögulegar afleiðingar efnahagshrunsins og tengsl þess við kröfu um endurreisn og endurskipulagningu samfélagsins. Nokkur slík rit voru höfð til hliðsjónar til að skerpa skilning höfundar. Má þar nefna skrif tveggja stjórnlagaráðsliða, þeirra Eiríks Bergmanns Einarssonar, stjórnmálafræðings og Þorvaldar Gylfasonar, hagfræðings og bróður Vilmundar.[9] Þorvaldur líkt og fleiri hefur bent á að stjórnarskrám hafi iðulega verið breytt eftir samfélagsáföll eða miklar breytingar. Guðni Th. Jóhannesson, Ólafur Arnarson, Guðrún Johnsen, Ásgeir Jónsson og breski blaðamaðurinn Roger Boyes hafa allir velt hruninu, ástæðum þess og afleiðingum fyrir sér og var horft til þeirra.[10] Við skrifin voru einnig höfð til hliðsjónar nokkur rit um heimspeki stjórnmálanna, um eðli ríkis og ríkisvalds og sögulegan bakgrunn vestræns lýðræðisskipulags.[11] Loks verður  vikið að frumvarpi stjórnlagaráðs og greinargerð með því ásamt ritinu Ný stjórnarskrá Íslands sem er niðurstaða vinnu ráðsins.[12]  

Nokkuð hefur verið skrifað um stjórnarskrármál og störf stjórnlagaráðs á liðnum árum. Iðulega hefur verið horft til ástæðna þess að stofnað var til ráðsins, einstakra greina frumvarpsins, og hvað standi í vegi stjórnarskrárbreytinga.[13] Frumvarp stjórnlagaráðs hefur hins vegar ekki verið borið saman við kenningar pólítísks áhrifavalds á borð við Vilmund Gylfason, líkt og gert verður hér.

Ritgerðin skiptist í fimm meginkafla auk niðurstaðna. Í fyrsta kafla er greint frá kenningum Vilmundar og áhrifavalda hans og þær settar í samfélagslegt samhengi. Næstu þrír kaflar eru einskonar millistef þar sem horft er til orðræðunnar sem varð til í kjölfar hrunsins, kröfunnar um breytt samfélag og hvernig nafn Vilmundar bar á góma í því samhengi. Uppruni og þróun stjórnarskrárinnar verður rakinn og gerð grein fyrir tilurð stjórnlagaráðs. Þar verða skrif ýmissa þeirra sem sóttust eftir eða náðu kjöri til stjórnlagaráðs greind og hugað að í hvaða smiðjur þeir leituðu eftir hugmyndum. Fimmti og efnismesti kaflinn snýr að samanburði á meginatriðum hugmynda Vilmundar og stjórnlagaráðsins. Um er að ræða gagnrýni hans á ægivald stjórnmálaflokka og kröfu hans um skýra aðgreiningu ríkisvaldsins og skipan hinna þriggja þátta þess – löggjafar-, dóms- og framkvæmdarvalds – sem tengist m.a. hugmyndum um beint kjör forsætisráðherra.  Því skyld eru sjónarmið sem snerta skipun embættismanna ríkisins. Að sama skapi verður horft til þess hvernig Vilmundur og stjórnlagaráð fjölluðu um málskotsrétt og þjóðaratkvæðagreiðslur. Sjónum verður beint að mannréttindaákvæðum stjórnarskrár og ekki síst kjördæmaskipan og kröfunni um jafnt vægi atkvæða. Afstaða Vilmundar og stjórnlagaráðs til fjölmiðla verður einnig borin saman.

-----

Ljósmynd af Vilmundi Gylfasyni er fengi af vef Alþingis og ljósmynd af stjórnlagaráði af fésbókarsíðu ráðsins. 

[1] Sjá t.d. Ágúst Einarsson: „Ég vil byltingu og blóð“ Viðtal Karls Th. Birgissonar ritstjóra við Ágúst Einarsson sem birtist í Helgarpóstinum 2. nóvember 1995, Greinasafn fyrra bindi. Úrval greina og erinda um stjórnmál, menningu og menntun, ([Reykjavík] 2007), bls. 141.  Titill ritgerðarinnar er fenginn úr hátíðarræðu sem Vilmundur Gylfason flutti á Húsavík 17. júní 1975, sjá: „Við viljum bætt og umfram allt geðfelldara þjóðfélag. Hátíðarræða flutt á Húsavík 17. júní sl.“, Tíminn 24. júní 1975, bls. 10.

[2] Vilmundur Gylfason: Ræða um vantraust, 23. nóvember 1982, gögn úr fórum Jóns Orms Halldórssonar. Ræðuna er að finna í Alþingistíðindum B 1982-1983, d.801- 806 en hér verður stuðst við samhljóða frumrit Vilmundar.

[3] Vef. „Þarf að breyta stjórnarskránni?“, Spurt og svarað á vef Stjórnlagaráðs,  http://stjornlagarad.is/upplysingar/spurt-og-svarad/, skoðað 7. apríl 2014.

[4] Jón Ormur Halldórsson: Löglegt en siðlaust. Stjórnmálasaga Vilmundar Gylfasonar (Reykjavík 1985) og Jón Egilsson: „Siðspilling og siðbót: þjóðfélagsgagnrýni Vilmundar Gylfasonar 1975-1978“, óbirt BA ritgerð í sagnfræði (HÍ), 1997.

[5] Alþingistíðindi A 1982, bls. 802.

[6] Ólafur Jóhannesson: „Hugleiðingar um stjórnarskrána“, Helgafell (1945), bls. 104-113; Gylfi Þ. Gíslason: „Lýðræði og stjórnfesta. Hugleiðingar um stjórnskipunarmálið“, Helgafell (1945), bls 114-123 og Vilmundur Gylfason: „Franskt stjórnarfar og íslenskar aðstæður. Hugleiðingar um breytta stjórnarskrá“, Tímaritið Málþing (1979).

[7] Svanur Kristjánsson: „Frá nýsköpun lýðræðis til óhefts flokkavalds. Fjórir forsetar Íslands 1944-1996“, Skírnir 186 (Vor 2012); „Lýðræðisbrestir íslenska lýðveldisins. Frjálst framsal fiskveiðiheimilda.“ Skírnir, 187. ár (Haust 2013); Ragnheiður Kristjánsdóttir: „Efasemdir um þingræði.“, Þingræði á Íslandi. Samtíð og saga, ritstjórn: Ragnhildur Helgadóttir o.fl. (Reykjavík 2011); Ólafur Jóhannesson: Lög og réttur (Reykjavík 1985) og Gianfranco Poggi: „The Formation of the Modern State and the Institutionalization of Rule“, Handbook  of Historical Sociology (London 2003), ritstjórar Gerard Delanty og Engin F. Isin.

[8] Spurningar til stjórnlagaráðsiða sneru að hversu mikilvægt þeim hefði þótt að uppræta spillingu, íhuga kjör embættismanna og vald stjórnmálamanna auk myndunar valdablokka. Rætt var um þrískiptingu ríkisvaldsins, kjördæmamál og jöfnun atkvæðaréttar. Rædd var sú hugmynd að kjósa forsætisráðherra beint. Sömuleiðis var vikið að hve ofarlega stjórnlagaráðsliðum hefði verið í huga afnám þingrofsréttar eða þrenging hans.  Einnig var spurt um beint lýðræði, ákvæði um mannréttindi svo sem eignarrétt, tjáningarfrelsi og eðli hagsmunasamtaka. Þeir voru einnig spurðir hvað hefði orðið til þess að þeir buðu sig fram, hvaða hugmyndafræði hefði verið þeim efst í huga og hvort hugmyndir Vilmundar Gylfasonar hefðu haft áhrif á þá,fyrir og á meðan störfum stjórnlagaráðs stóð.

[9] Eiríkur Bergmann Einarsson: Iceland and the International Financial Crisis:Boom, bust and Recovery (Basingstoke 2014) og Þorvaldur Gylfason: „From Collapse to Constitution: The Case of Iceland“, CESifo Working Paper Series No. 3770, (June 2012).

[10] Guðni Th. Jóhannesson: Hrunið:Ísland á barmi gjaldþrots og upplausnar (Reykjavík 2009);  Ólafur Arnarson: Sofandi að feigðarósi (Reykjavík 2009); Guðrún Johnsen: Bringing Down the Banking System: Lessons from Iceland (Basingstoke 2014);  Ásgeir Jónsson: Why Iceland: How One of the World's Smallest Countries Became the Meltdown's Biggest Casualty (New York 2009) og Roger Boyes: Meltdown Iceland: How the Global Financial Crisis Bankrupted an Entire Country (London 2009).

[11] Atli Harðarson: „Neyddur til að vera frjáls“, Afarkostir. Greinasafn um heimspeki (Reykjavík 1995); Guðmundur Hálfdanarson: Íslenska þjóðríkið uppruni og endimörk (Reykjavík 2001); John Locke: Ritgerð um ríkisvald, íslenzk þýðing eftir Atla Harðarson (Reykjavík 1986); Michael Mann: „The Autonomous Power of the State“, States in History, ritstjóri John A. Hall (Oxford 1989); Páll Skúlason: „Réttlæti, velferð og lýðræði. Hlutverk siðfræðinnar í stjórnmálum“, Pælingar II (Reykjavík 1989); James Rachels: Stefnur og straumar í siðfræði (Reykjavík 1997) og Stefanía Óskarsdóttir: „Þingræði verður til“, Þingræði á Íslandi, samtíð og saga, Ritstjórn Ragnhildur Helgadóttir og fleiri (Reykjavík 2011).

[12] „Frumvarp til stjórnskipunarlaga ásamt skýringum.“ Stjórnlagaráð. Umsjón með útgáfu: Agnar Bragi Bragason, Andrés Ingi Jónsson, Guðbjörg Eva H. Baldursdóttir, Sif Guðjónsdóttir, Þorsteinn Fr. Sigurðsson, (Reykjavík 2011) og Ný stjórnarskrá Íslands. Frumvarp stjórnlagaráðs til stjórnskipunarlaga 2011, útgefandi Daði Ingólfsson í samstarfi við Stjórnarskrárfélagið  ([Reykjavík] 2011).

[13] Sjá: Sigurður Hólmar Kristjánsson: „Stjórnlagaráð, saga þess og hlutverk“, óbirt BA ritgerð í lögfræði (HA), 2012; Brynhildur Bolladóttir: „Tillögur stjórnlagaráðs að ákvæði í stjórnskipunarlögum um framsal ríkisvalds til alþjóðastofnana“, óbirt BA ritgerð í lögfræði (HÍ), 2012; Ásgeir Einarsson: „Málskotsréttur forseta Íslands“, óbirt BA ritgerð í stjórnmálafræði (HÍ), 2012; Salka Margrét Sigurðardóttir: „Er vilji allt sem þarf? Hvers vegna norræna velferðarstjórnin hafði ekki erindi sem erfiði við breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins Íslands“, óbirt BA ritgerð í stjórnmálafræði (HÍ), 2014 og Einar Franz Ragnars: „Frá Búsáhaldabyltingu til Stjórnlagaþings : hver eru tengslin á milli Búsáhaldabyltingarinnar og Stjórnlagaþings?“, óbirt BA ritgerð í stjórnmálafræði (Bifröst) 2011.

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

Spádómi Hitlers fylgt eftir

Þar sem 27. janúar mun vera um veröld alla til minningar um Helförina langar mig að birta hér grein sem ég skrifaði ásamt Aroni Erni Brynjólfssyni sagnfræðingi. Greinin birtist fyrst í Sögnum árið 2013.

Þegar ítök kirkjunnar fóru þverrandi í Vestur-Evrópu og kenningar um jöfn mannréttindi urðu til, fengu gyðingar að lifa og stunda kaupskap sinn og viðskipti nánast í friði. Um miðja 19. öld kom fram kenningin um náttúruvalið byggð á kenningum Charles Darwins um uppruna tegundanna og að hinir hæfustu lifi af. Vísindamenn yfirfærðu kenningarnar á samfélag manna þ.á m. náttúrufræðingurinn Francis Galton, líffræðingurinn Alexis Carrel og náttúrufræðingurinn Ernst Haeckel. Kenningar spruttu upp um að germanski kynstofninn væri sterkastur og hreinastur allra, afkomandi göfugs kynstofns aría, þaðan sem öllu hinu fagra, sterka og góða stafaði, meðan andstæðan væri spilltur og úrkynjaður ættstofn gyðinga.[1] Austurríski rithöfundurinn Stefan Zweig lýsti hvernig stjórnmálin fóru ekki varhluta af þessari hugmyndafræði með uppgangi bolsévisma, fasisma og nasisma og sagði: „fyrst og fremst er þó þjóðernishyggjan sú erkiplága, sem eitrað hefur blóma evrópskrar menningar“.[2]

Hugmyndir um að gyðingar væru af náttúrulegum ástæðum „óæðri“ fékk byr undir vængi víða í Evrópu og til varð hugtakið „gyðingavandamál“ sem vísindamenn jafnt sem prestar og stjórnmálamenn sögðu að þyrfti að leysa. Blöð, tímarit, bækur og bæklingar sem boðuðu andúð á gyðingum, voru gefin út og lesin spjaldanna á milli. Því má sjá að hugmyndin um að gyðingar væru á einhvern hátt óæðri og í raun nánast réttdræpir, hafði skotið rótum löngu áður en Adolf Hitler komst til valda sem foringi Þriðja ríkisins.

Greinin sem hér fer á eftir er hluti rannsóknar höfunda á helförinni í tengslum við námskeiðið Hitler og þjóðernisjafnaðarstefnan, vorið 2011. Markmið rannsóknarinnar var fyrst og fremst að lýsa aðdraganda og upphafi helfararinnar, en höfundar skoðuðu einnig kenningar þess efnis að hún hafi ekki átt sér stað, eða væri stórlega orðum aukin. Gerð verður grein fyrir hugmyndum um lausnir á „gyðingavandamálinu“ og yfirlýsingu Hitlers um útrýmingu gyðinga efndu þeir til styrjaldar í Evrópu. Einnig verður gerð tilraun til að svara hvort það sem gert var hafi verið með vitund og vilja óbreyttra borgara og hvort helförin hafi verið skipulögð frá upphafi.

1. Hver var spádómurinn?

Eitt af verkefnum Nasistaflokksins eftir að hann hafði náð völdum í Þýskalandi árið 1933 var að finna lausn á „gyðingavandamálinu“. Tveir háttsettir foringjar í flokknum komu fram með hugmyndir í maí-hefti Nationalsozialische Monatshefte sama ár. Annar þeirra var Achim Gercke, nýskipaður sérfræðingur innanríkisráðuneytisins í kynþáttamálum. Honum var umhugað að losna við gyðinga úr landinu enda væri ekki lausn að safna þeim saman í eigin lokuð samfélög. Því stakk Gercke upp á skipulögðum brottflutningi þeirra frá Þýskalandi enda áleit hann hugsanlegt að gyðingar gætu þannig orðið þjóð, besta úrræðið væri að koma þeim kerfisbundið fyrir á einum stað.[3] Hinn var Johann von Leers, helsti hugmyndasmiður Nasistaflokksins í kynþáttamálum, en honum fannst kjörið að gyðingum yrði fundið landsvæði fjarri Evrópu þar sem flutningur til Palestínu væri ómögulegur, einkum vegna hættu á árekstrum við múslíma. Leers taldi Madagaskar, undan austurströnd Afríku, kjörinn áfangastað því í nýju föðurlandi gætu gyðingar gert nákvæmlega það sem þá lysti án þess að trufla aðra íbúa veraldarinnar.[4]

Alkunna er að þessi leið var ekki valin, heldur voru gyðingar í Þýskalandi smám saman einangraðir félagslega og bannað að hafa nokkur samskipti við aría. Gyðingum var gert að láta af öllum störfum fyrir hið opinbera og var meinað að gegna ábyrgðarstörfum sem kröfðust samneytis við aría. Síðar voru helstu eignir og fyrirtæki gyðinga gerð upptæk og úrslitadómurinn, spádómur foringjans, Adolfs Hitlers vofði yfir.

Í janúarlok 1939 ávarpaði Hitler þýska þingið og boðaði skilyrðislausa útrýmingu gyðinga kæmi til annarrar styrjaldar, því hann trúði að náin samvinna og tengsl væru milli auðugra gyðinga, sósíalista og bolsévika. Því snerist „spádómur“ Hitlers um að drægi alþjóðlegt auðvald veröldina inn í heimsstyrjöld yrði niðurstaðan ekki sigur bolsévismans og þar með gyðinga, heldur alger útrýming á kynstofni þeirra í Evrópu.[5]

1. Spádómnum fylgt eftir

Morð á „óæskilegum einstaklingum“ höfðu tíðkast í Þýskalandi fyrir stríð, t.d. „líknarmorð“ á andlega og líkamlega fötluðum þýskum þegnum, sem áttu eftir að hafa áhrif á aðferðir í útrýmingarbúðum síðar.[6]

Í kjölfar innrásar þýska hersins í Pólland 1. september 1939 var Hitler ákveðinn í að útnefna Hans Frank, fyrrverandi lögmann Nasistaflokksins, landstjóra almenna stjórnunarumdæmisins (e. General Government) sem átti að verða aðalheimkynni innfæddra.[7] Síðar átti að flytja slava, pólska gyðinga og síðar alla aðra gyðinga til köldustu héraða Sovétríkjanna. Hugmyndir um brottflutning voru því enn uppi, en ætlunin var að fangarnir puðuðu í helkulda norðurhjarans, uns þeir létust úr hungri, sjúkdómum og vosbúð. Þeir sem væru óhæfir til vinnu yrðu drepnir miskunnarlaust án nokkurrar tafar.[8]

Áætlun um „þjóðernishreinsun“ (e. ethnic cleansing) í Póllandi var hrundið af stað með samþykki Hitlers. Sex sérsveitir SS (þ. Einsatzgruppen) þustu inn í landið og höfðu heimild til að skjóta alla sem sýndu minnsta mótþróa við handtöku eða virtust líklegir til vandræða. Strangar siðareglur gilda almennt í hernaði, sem gerði sérsveitunum erfitt fyrir þegar ganga átti milli bols og höfuðs á pólska aðlinum, klerkastéttinni og menntastéttinni. Þó sveitirnar vildu ekki styggja þýska herinn tókst þeim að myrða um 60 þúsund manns.[9] Ekki virðist hafa verið erfitt að finna böðla, viljuga að leggja sitt af mörkum við að þóknast Hitler og láta spádóm hans rætast. Það virðist engu máli hafa skipt hvar í stétt þessir menn voru; hermenn, lögreglumenn, iðnaðarmenn eða skrifstofumenn virtust allir tilbúnir að þjóna foringjanum.

Tveimur dögum eftir að innrásaráætluninni Barbarossa[10] var hrundið af stað lagði Heinrich Himmler, yfirmaður SS sveitanna, fram allsherjaráætlun fyrir þá sem fengju það hlutverk að endurskipuleggja búsetu þjóða og þjóðarbrota í hernumdum löndum. Hugmyndin var að flytja ríflega 30 milljónir slava, þ.e. Pólverja, Tékka og Slóvaka, auk stóra hópa gyðinga hvaðanæva að úr Evrópu til vesturhluta Síberíu. Þarna var kominn einangraður samastaður fyrir gyðinga og slava þar sem þeir að lokum dæju út.

3. Hvað gerðist eftir innrás Þjóðverja í Sovétríkin?

Reinhard Heydrich, einn helsti hugmyndasmiður helfararinnar, fékk leyfi Hitlers til að framfylgja áætluninni um að „friða“ hertekin héruð Sovétríkjanna eftir innrásina í Sovétríkin í júní 1941. Sendar voru fjórar dauðasveitir frá Póllandi í kjölfar innrásarhersins til að „gera upp“ við gyðinga sem voru virkir í Kommúnistaflokknum, en einnig mátti handtaka alla þá sem voru taldir styðja flokkinn. Vart fer á milli mála að Heydrich og hans menn höfðu mjög frjálsar hendur. Í sjálfu sér var nóg fyrir meðlimi dauðasveitanna að gera ráð fyrir að gyðingar sem urðu á vegi þeirra væru kommúnistar, til að þeir teldust réttdræpir.[11]

Fyrstu morðin á gyðingum eftir innrásina í Austur-Pólland og Sovétríkin voru framin þann 24. júní 1941 í litlum bæ í Litháen. Þann 3. júlí 1941 staðfesti foringi dauðasveitarinnar í Luzk, í austurhluta Póllands, að hafa heimilað mönnum sínum að skjóta 1160 karlkyns gyðinga til bana.[12] Litháískir þjóðernissinnar í Kowno tóku þátt í morðunum með því að berja gyðinga til bana með kylfum á meðan fólk safnaðist saman umhverfis og fylgdist með af ákafa. Sumar mæður höfðu börn sín með til að sýna þeim „réttlát“ morð meðan þýsku hermennirnir stóðu álengdar og tóku ljósmyndir sér til skemmtunar.[13] Morðum af þessu tagi fjölgaði mjög og í ágúst 1941 höfðu 10 til 12 þúsund gyðingar og kommúnistar verið myrtir.

Hitler mun hafa verið ánægður með gang mála í Sovétríkjunum en krafðist þess að yfirmaður Gestapo, Heinrich Müller, sæi til þess að foringjar dauðasveitanna kæmu framvegis öllum skýrslum varðandi aðstæður gyðinga og aftökur rakleiðis til hans. Dr. Joseph Goebbels áróðursráðherra varð einnig mjög ánægður við lestur skýrslnanna, taldi árangurinn frábæran og í kjölfarið lýsti hann yfir að spádómur Hitlers væri að rætast.[14]

Að útrýma kommúnísku stjórnkerfi og þar með arfleifð gyðinga varð sameiginlegt markmið yfirmanna þýska hersins og yfirmanna dauðasveitanna. Afskiptaleysi hersins skipti höfuðmáli fyrir dauðasveitirnar svo þær fengju að athafna sig að vild. Mörgum yfirmönnum hersins fannst drápin vera nauðsynleg til að hefna fyrir ofbeldi og glæpi sem Þjóðverjar hefðu þurft að þola af hálfu gyðinga ásamt því að heiður Þýskalands og stolt æðri kynstofnsins væri í húfi. Öll orð hinna viljugu herforingja urðu hvatningarorð, meðan orð þeirra sem mögluðu og þótti aðgerðirnar ekki sýna minnsta vott um hermennsku voru hunsuð.[15]

Morðin á gyðingum tóku á sig aðra mynd þegar dauðasveitirnar hættu að drepa karlmenn eingöngu, og hófu að myrða eiginkonur og börn sem gætu sóst eftir hefnd síðar.[16]

4. Aðferðirnar þróast

Hæstráðendur Þriðja ríkisins litu á morðin á gyðingum sem lokalausnina á gyðingavandamálinu í Evrópu. Þó er greinilegt að í upphafi var ferlið harla losaralegt og óskipulagt. Sagnfræðingum hefur ekki komið saman um hver bar ábyrgð á öllum ákvörðunum en spjót þeirra flestra beinast að Hitler sjálfum sem var foringi ríkisins, æðsti yfirmaður hersins og bar því ábyrgð á öllum hernaðarlegum aðgerðum.[17]

Nokkrir fræðimenn, þ.á m. þýski sagnfræðingurinn Martin Broszat, hafa efast um að Hitler hafi nokkurn tíma gefið skýra skipun um að hefja ferlið sem síðar varð þekkt sem helförin. Það hafi smám saman þróast út frá áðurnefndum aðgerðum árin 1941 og 1942. Þessi niðurstaða byggir fremur á skorti á heimildum en raunverulegri vitneskju um hvað gerðist.[18] Aðrir hafa fullyrt að Hitler hafi einungis gefið fyrirskipun munnlega, öfugt við líknardrápin í Þýskalandi, þar sem fyrirskipunin var skjalfest.[19]

Þegar litið er á þróun helfararinnar, og þ.a.l. lokalausnarinnar, kemur í ljós að eitt fjöldamorð leiddi af öðru. Morðin á fötluðum og þroskaheftum þýskum þegnum, sem voru að mestu framkvæmd með eiturgasi, voru upphafið sem sannfærði æðstu menn Nasistaflokksins að fjöldamorð væru framkvæmanleg. Aðferðirnar sem nasistar beittu voru breytilegar, í upphafi voru gyðingar jafnvel skotnir til bana á staðnum. Þeir sem gátu unnið voru sendir rakleiðis í fangabúðir eða í gyðingahverfin, þar sem hungursneyð, kuldi og sjúkdómar drógu flesta til dauða. Til eru dæmi um að skotvopn hafi verið notuð í fanga- og útrýmingarbúðunum til að flýta fyrir og skila ásættanlegum árangri, enda þótti gasið ekki alltaf áreiðanlegt. Óbreyttir þýskir borgarar virtust reiðubúnir að horfa framhjá eða jafnvel taka þátt í morðum á saklausu fólki sem þeim hafði verið talin trú um að væri „óæðra“.[20]

Himmler og flestir undirmenn hans áttuðu sig á að fljótlegra og gagnlegra væri að koma öllum gyðingum fyrir í sérvöldum búðum utan Þýskalands. Þar gætu morðin gengið hraðar fyrir sig, þar sem enginn kæmist á snoðir um þau og auðveldara yrði að leyna aðstæðum fanga innan veggja búðanna. Óhætt er að fullyrða að þeir hafi viljað leyna sannleikanum af ótta við viðbrögð þýsku þjóðarinnar og umheimsins.[21]

5. Flutningar hefjast

Líklegt er að allar aðgerðir gegn gyðingum hafi þurft samþykki Hitlers, en honum var orðið ljóst að gangur stríðsins væri smám saman að breytast til hins verra fyrir Þýskaland. Innrásin í Sovétríkin gekk illa og varla voru til nægilega margar járnbrautarlestir til að flytja búnað og gögn til eða frá víglínunni og enn síður fyrir allsherjarflutninga gyðinga austur á bóginn. Svæðin sem nasistar réðu yfir í austri voru hugsuð sem lífsrými fyrir Þjóðverja (þ. Lebensraum) en jafnframt fyrir þjóðernishreinsanir enda voru sovéskir gyðingar drepnir þar þúsundum saman. Hitler taldi allar aðgerðir gegn þeim gyðingum sem eftir voru í Evrópu, hvort heldur sem við víglínurnar eða fyrir aftan þær, yrðu að bíða betri tíma því aðgerðirnar þóttu of áhættusamar. Í námunda við andstæðinga þýska herliðsins var hætta á að upp kæmist um ofsóknir gegn gyðingum og áform um lokalausnina.

Í ágúst 1941, þegar fregnir bárust af fyrirskipun Stalíns um flutning 600 þúsund sovéskra þegna af þýskum uppruna (e. Volga Germans) til Vestur-Síberíu og Norður-Kasakstans, skipti Hitler um skoðun og ákvað að brottflutningur gyðinga austur hæfist um miðjan september. Erfitt er að fullyrða hvort þessi ákvörðun Hitlers hafi verið viðbrögð við aðgerðum Stalíns en ætla má að svo hafi verið. Hitler hafði talið gríðarlega nauðsyn á flutningunum svo hægt væri að taka endanlega á gyðingavandamálinu, sem hefði setið of lengi á hakanum. Frekari tafir á lokalausn gyðingavandamálsins væru óásættanlegar enda bæru gyðingar ábyrgð á stríðinu og skyldu nú sjá spádóminn uppfylltan.[22]

Um miðjan september var tilkynnt að gyðingar í tékknesku verndarríkjunum Bæheimi og Mæri skyldu tafarlaust fluttir austur á bóginn. Fyrsti áfangastaður þeirra myndi vera pólsku héruðin, sem höfðu verið undir handarjaðri nasista í rúm tvö ár, en eftirlifendur yrðu fluttir lengra austur vorið eftir.

Sagnfræðingurinn Ian Kershaw virðist ekki vera sannfærður um að beint samhengi sé milli flutninga gyðinga austur og morðaðgerða gagnvart þeim. Hann telur líklegra að einhvers konar víxlverkun hafi átt sér stað þar sem eitt leiddi af öðru uns örvæntingin hafi orðið til að æðstu menn Nasistaflokksins gengu nánast af göflunum varðandi drápsaðferðir síðustu þrjú ár stríðsins. Kershaw segir heldur engar heimildir vera til um skipulagða áætlun varðandi þjóðarmorð á þessum tíma. Þrátt fyrir þessi orð Kershaws má ekki gleyma því að aðgerðir gegn gyðingum hófust af miklum krafti snemmsumars 1941, byggðar á spádómsræðu Hitlers. Þeir sem þær framkvæmdu vildu ólmir sanna sig og leggja lóð sín á vogarskálarnar við að þóknast Þriðja ríkinu og foringjanum. Eftir að Hitlers veitti Heydrich heimild til „friðunar“ hertekinna héraða Sovétríkjanna, fjölgaði morðunum á skömmum tíma og fjölmargir nasistaforingjar sýndu mikið frumkvæði við að stemma stigu við gyðingavandamálinu á yfirráðasvæðum sínum. Eftir að flutningar á gyðingum hófust austur á bóginn, gengu allar aðgerðir vonum framar fyrir Nasistaflokkinn en fjölmargra gyðinga beið dauðinn einn.[23] Opinber áætlun um algert þjóðarmorð átti eftir að líta dagsins ljós innan fárra mánaða.

6. Ráðstefnan í Wannsee

Þann 20. janúar 1942 voru margir af æðstu forystumönnum Þriðja ríkisins samankomnir á ráðstefnu sem síðan hefur verið kennd við fundarstaðinn, Wannsee í úthverfi Berlínar. Þar var samþykkt áætlun um lokalausnina á gyðingavandamálinu. Ráðstefnan stóð stutt, hugsanlega ekki nema í 90 mínútur. Fjöldamorðin sem þegar voru hafin fengu á sig formlega mynd og samþykkt var áætlun um að allir gyðingar í Þýskalandi, í þeim löndum sem hernumin höfðu verið og jafnvel víðar í álfunni, skyldu fluttir til nauðungarvinnu og í útrýmingarbúðir í almenna stjórnunarumdæminu í Póllandi. Athygli vekur að Hitler tók ekki þátt í Wannsee-ráðstefnunni en vissi líklega af henni.[24] Að mati Ians Kershaws er það þó ekki öruggt, en foringinn hafði áréttað orð sín úr „spádómsræðunni“ um örlög gyðinga nokkrum dögum fyrir ráðstefnuna.[25] Markmið þeirra sem sóttu ráðstefnuna hefur að öllum líkindum verið að þóknast foringjanum; nú hafði leiðin að lokalausninni verið mótuð. Ekki eru allir fræðimenn sammála um efni Wannsee-ráðstefnunnar. Einn þeirra, þýski sagnfræðingurinn Ernst Nolte, gengur svo langt að hafna tilvist hennar í bók sinni, Der europäische Bürgerkrieg, 1917–1945, en lítur um leið algerlega framhjá því að þátttakendur ráðstefnunnar hafi staðfest að þeir hafi verið viðstaddir og eins að fundargerðir hennar séu til.[26] Það er harla merkilegt að virtur sagnfræðingur skuli horfa framhjá slíkum heimildum um atburð sem átti eftir að hafa afgerandi áhrif á sögu helfararinnar og gera hana í raun opinbera.

Fyrstu útrýmingarbúðirnar voru í borginni Kulmhof í norðanverðu Póllandi þar sem fjölmargir sovéskir gyðingar dóu af völdum eiturgass og aðrir voru skotnir til bana. Í útrýmingarbúðum á borð við Treblinka var tekið til við notkun gasklefa sem þótti mikil framför. Himmler ákvað að breyta starfsheiti Auschwitz og Majdanek fangabúðanna í útrýmingarbúðir, þar sem fárra beið annað en skjótur dauðdagi.[27] Í Auschwitz var hætt að nota kolsýring eða koleinoxíð og tekið að nota blásýru þess í stað.[28] Til marks um hversu skipulega var gengið til verks er áætlað að um 75 til 80 af hundraði fórnarlamba helfararinnar hafi enn verið á lífi um miðjan mars 1942, en ellefu mánuðum síðar hafi aðeins um fjórðungur þeirra enn verið lífs.[29] Fyrir árslok 1942 töldu yfirmenn SS sveitanna sjálfir að um 4 milljónir gyðinga væru látnar.[30]

Evrópskir gyðingar voru drepnir hvenær sem færi gafst í álfunni á árunum 1941 til 1945, á götum úti, í orrustum eða eftir þær, við leifturárásir, heima í gyðingahverfunum, í fanga- og útrýmingarbúðum eða við flutninginn í þær. Það sýnir að tilraun var gerð til að láta spádóm Hitlers rætast, nógu margir voru tilbúnir að þóknast foringjanum í verki.

7. Efasemdarmennirnir

Til eru þeir sem fullyrt hafa að helför nasista gegn gyðingum sé uppspuni frá rótum og hafi aldrei átt sér stað. Þeir sem þannig tala afneita því að þjóðarmorð hafi verið framið á gyðingum í síðari heimsstyrjöld og fullyrða að saga helfararinnar sé samsæri gyðinga um að gera hlut þeirra sem mestan á kostnað annarra hópa sem fóru einnig illa út úr stríðinu. Þeir benda á að ríkisstjórn Þriðja ríkisins hafi alls ekki haft opinbera stefnu um útrýmingu gyðinga, sem er ekki fráleitt, og að tilgangurinn með útrýmingarbúðum og gasklefum hafi ekki verið að myrða gyðinga. Þeir segja mun færri gyðingar hafa látist en opinberlega hefur verið haldið fram og að fleiri aríar en gyðingar hafi látist í útrýmingarbúðum. Þau rök hafa einnig heyrst að nasistar hefðu ekki haft tíma til að myrða allan þennan fjölda fólks. Yfirleitt stangast niðurstöður þeirra sem hafna helförinni á við sagnfræðileg gögn og heimildir sem til eru, enda iðulega byggðar á fyrirfram gefnum forsendum. Þó hafa þess háttar rök verið notuð í réttarhöldum yfir grunuðum stríðsglæpamönnum, t.d. Klaus Barbie, „slátraranum frá Lyon“, en verjandi hans taldi engu meiri glæp að senda gyðinga í gasklefa en að berjast við þjóðir eins og Víetnama eða Palestínumenn, sem væru að reyna að losa sig undan erlendu valdi.[31]

Ernst Nolte telur rök þeirra sem hafna helförinni ekki alveg út í bláinn og ástæður þeirra oft virðingarverðar. Hann hefur haldið því fram að ástæða þess að dauðasveitirnar myrtu fjölda gyðinga á austurvígstöðvunum hafi verið „fyrirbyggjandi öryggisráðstöfun“ því fjöldi gyðinga hafi tilheyrt andspyrnuhreyfingum á svæðinu. Þó alls ekki megi setja Nolte í hóp þeirra sem hafna helförinni alfarið, þótti bandaríska sagnfræðingnum Deboruh Lipstadt, höfundi bókarinnar Denying the Holocaust, einkar óþægilegt að svo virtur sagnfræðingur skyldi vera þessarar skoðunar og taldi það gefa málstað þeirra sem andmæltu helförinni byr undir báða vængi.[32] Eftir að bók Lipstadt kom út höfðaði breski rithöfundurinn David Irving meiðyrðamál á hendur henni og útgáfufélaginu þar sem hann hélt fram að útilokað væri að milljónir gyðinga hefðu verið myrtar í gasklefum né að gyðingaofsóknir hefðu verið skipulagðar. Hann fullyrti einnig að útrýmingarbúðirnar í Auschwitz væru síðari tíma tilbúningur. Skemmst er frá því að segja að Irving var „úrskurðaður afneitari Helfararinnar [sic], gyðingahatari og kynþáttahatari og sagður vera nasistavinur, sem hefði falsað söguna málstað þeirra til framdráttar“.[33]

1. Óbreyttir borgarar – viljugir böðlar eða saklaus verkfæri?

Daniel Jonah Goldhagen, stjórnmálafræðiprófessor við Harvard, skrifaði afar umdeilda bók um helförina, Hitler´s Willing Executioners sem vakti þegar mikla athygli. Hann fullyrti að í Þýskalandi hefði skapast sérstök gerð gyðingahaturs, sem hann kallaði „drápskenndan gyðingafjandskap“ (e. eliminationist antisemitism). Þar hefðu nasistar orðið herrar samfélags, gegnsýrðu af fjandskap í garð gyðinga, sem gerði afar róttæka og öfgafulla leið til upprætingar þeirra framkvæmanlega.[34]

Goldhagen hélt því einnig fram að þýskir gerendur helfararinnar, konur jafnt sem karlar, hafi komið fram við gyðinga á þann grimmilega, hrottalega og banvæna hátt sem raun bar vitni, því það þótti einfaldlega rétt og nauðsynlegt. Sömuleiðis hafi langvarandi, heiftarlegt og inngróið hatur mikils meirihluta þýsku þjóðarinnar á gyðingum verið ástæða löngunar að losna við þá úr samfélaginu með öllum tiltækum ráðum. Meginþema bókarinnar var því að allir Þjóðverjar, háir og lágir, ungir sem aldnir, ríkir og fátækir, væru jafn sekir.

Hitler‘s Willing Executioners hlaut fádæma viðtökur hjá almenningi, einkum í Þýskalandi, en fræðimönnum fannst Goldhagen ganga of langt. Hann væri of dómharður í garð þýsku þjóðarinnar og liti framhjá áralöngum rannsóknum fræðimanna á helförinni til þess eins að þjóna fyrirframgefinni hugmynd. Ian Kershaw og þýski sagnfræðingurinn Eberhard Jäckel fullyrtu að bókin væri léleg og bætti litlu sem engu við skilning manna á upphafi helfararinnar.[35] Kershaw dró í efa niðurstöðu Goldhagens um að aðstæður í Þýskalandi hefðu verið gerólíkar þeim sem annars staðar þekktust og sömuleiðis væri ólíklegt að allir Þjóðverjar hefðu verið gallharðir gyðingahatarar. Kershaw var þó þeirrar skoðunar að fræðimenn ættu erfitt með að andmæla skrifum Goldhagens, enda væru þau svo kraftmikil og tilfinningaþrungin að almennur lesandi gæti álitið fræðileg svör veikluleg, ósannfærandi og bæru keim af réttlætingu á því sem gerst hefði. Hann taldi jafnvel að ný kynslóð tryði fræðimönnum síður því harðari mótrök sem þeir kæmu með.[36]

Sagnfræðingurinn David Bankier, sem fæddist í Þýskalandi en ólst upp í Ísrael, segir að morðin á gyðingum hafi skilið eftir sig djúp ör í sálum margra sem þurftu að taka þátt í þeim. Sektarkenndin hafi gert mörgum þeirra ómögulegt að lifa í sátt við eigin samvisku, meðan fyrir aðra hafi þetta verið „stórkostlegir tímar“.[37] Svo virðist einnig vera að aðferðirnar við morðin hafi fengið á sig einhvers konar ógnvænlegan ævintýrablæ líkt og menn hafi ekki viljað trúa því sem raunverulega hafi gerst.[38] Þó má fullyrða að vitneskja um fjöldamorðin einskorðaðist ekki við hermenn, því fjölmargir óbreyttir borgarar höfðu nægja vitneskju um stefnu nasista til að átta sig á atburðarásinni.

Í nóvember og desember árið 1944 var hópur þýskra borgara í Aachen yfirheyrður af háttsettum foringjum úr tólftu herdeild Bandaríkjahers. Mikil sektarkennd og vanlíðan vegna örlaga gyðinga var áberandi meðal hinna yfirheyrðu, auk þess sem þeir viðurkenndu að mjög hefði verið á þeim brotið. Flestir höfðu heyrt sögusagnir af meðferðinni á gyðingum í Póllandi en virtust samt ekki geta horfst algerlega í augu við sannleikann. Nánast allir sögðu að það hefðu verið stærstu mistök Hitlers að ráðast gegn gyðingum og að sökin væri öll foringjans. Nokkrum mánuðum áður hafði sálfræðiherdeild Bandaríkjahers kynnst svipuðum vitnisburðum, auk þess sem dulin og djúpstæð sektarkennd virtist hafa búið um sig vegna hegðunar þýska hersins, einkum á austurvígstöðvunum og gagnvart gyðingum. Þjóðverjar bjuggust við grimmilegri hefnd og voru tilbúnir að sætta sig við hana, en vonuðu að Bandaríkjamenn gætu haft hemil á ofsa þeirra sem kæmu til með að refsa þeim.[39]

9. Lokaorð

Þegar Adolf Hitler ávarpaði þýska þingið árið 1939 og spáði útrýmingu gyðinga, voru orð hans sögð í samfélagi sem var mjög litað af gyðingaandúð – jafnvel hatri. Gyðingar voru taldir ganga erinda sósíalista og bolsévika, auk þess sem þeir voru álitnir „óæðri“. Upp komu hugmyndir um að eina leiðin til að leysa „gyðingavandamálið“ væri að flytja þá til svæða víðs fjarri Evrópu, en af því varð ekki. Andúð gegn gyðingum í Þýskalandi jókst með tímanum og svo fór að þeir voru útilokaðir frá ábyrgðarstöðum og samneyti við aría. Í kjölfar innrásar Þjóðverja í Pólland og síðar Sovétríkin magnaðist andúðin enn frekar og gefin voru leyfi til að drepa gyðinga, hvar sem til þeirra næðist, eða hneppa þá í fangavist. Engar heimildir virðast þó vera til um skipulagða áætlun um þjóðarmorð gyðinga framan af styrjöldinni. Morð og fangelsanir þeirra og annarra af „óæðri“ kynstofnum virðast hafa verið fremur óskipulögð og sett í sjálfvald hvers herforingja. Það var ekki fyrr en í kjölfar Wannsee-ráðstefnunnar snemma árs 1942 að útrýmingarherferðin tók á sig opinbera mynd og varð að skipulegri stefnu í átt að lokalausn „gyðingavandamálsins“, algerri útrýmingu í sérhönnuðum búðum. Þeir sem hafa hafnað því að helförin hafi átt sér stað, hún hafi ekki verið skipulögð eða að mun færri gyðingar hafi látist en haldið hefur verið fram, hafa ekki fengið mikinn meðbyr með hugmyndum sínum og byggja þær á fáum sem engum heimildum. Þó hafa þeir nokkuð til síns máls um skipulagsleysi aðgerðanna, einkum á fyrstu tveimur árum stríðsins.

            Margt bendir til að fjöldi almennra borgara hafi vitað af og tekið þátt í ofsóknum gegn gyðingum. Það lítur út fyrir að þeir sem voru andvígir aðgerðunum töldu sig ekki geta brugðist við með neinum hætti. Því útilokaði fólk raunveruleikann og reyndi að halda áfram sínu daglega lífi. Fjölmargir voru ósammála hugmyndum Hitlers og annarra nasista, sem héldu því fram að gyðingar og ýmsir aðrir væru af „óæðri“ kynstofnum, og þ.a.l. væri ofbeldi gegn þeim og útrýming réttlætanleg. Óttinn við yfirvaldið og eigin bana varð þó til þess að fáir brugðust við. Sagnfræðingar eins og Ian Kershaw hafa hafnað hugmyndum Daniels Goldhagen um að þýskt samfélag hafi verið gegnsýrt „drápskenndum gyðingafjandskap“, aðstæður þar hafi ekki verið ólíkar þeim sem þekktust um alla Evrópu. Styrjöldin og helförin höfðu hins vegar varanleg áhrif á þýskt samfélagið, þar sem skömm, vanlíðan og samviskubit hlóðst upp í sálarlífi Þjóðverja. Þó tæp sjötíu ár séu liðin frá lokum síðari heimsstyrjaldar er óvíst hvort þær tilfinningar séu horfnar úr þýsku þjóðarsálinni.

 

[1] Um hugmyndir fræðimannanna má til dæmis lesa í bókum Galtons Hereditary Genius og English men of science: their nature and nurture sem komu út á árunum 1869 og 1874, einnig í bók Carrels L'Homme, cet inconnu sem kom út á ensku árið 1936 undir heitinu Man, the Unknown. Kenningar Haeckels eru sennilega hvergi skýrar settar fram en í bók hans Natürliche Schöpfungsgeschichte frá árinu 1876. Ensk þýðing þeirrar bókar, The History of Creation, kom fyrst út árið 1876.

[2] Zweig, Stefan: Veröld sem var – sjálfsævisaga. Halldór J. Jónsson og Ingólfur Pálmason þýddu. 3. útgáfa. Reykjavík, 2010, bls. 8.

[3] Gercke, Achim: „Die Lösung der Judenfrage“, Nationalsozialistische Monatshefte, 38. hefti (1933), bls. 195-197.

[4] von Leers, Johann: „Das ende der jüdischen Wanderung“, Nationalsozialistische Monatshefte, 38. hefti (1933), bls. 229-231.

[5] Kershaw, Ian : Hitler. London, 2009, bls. 469.

[6] Friedlander, Henry: The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution. Chapel Hill, 1995, bls. 39.

[7] Kershaw: Hitler, bls. 508.

[8] Sama, bls. 669.

[9] Sama, bls. 518-519.

[10] Barbarossa var dulnefni yfir innrás Þýskalands í Sovétríkin, sem hófst 22. júní 1941.

[11] Kershaw: Hitler, bls. 668-670.

[12] Sama, bls. 670-674.

[13] Sama, bls. 670-674.

[14] Sama, bls. 670-674.

[15] Sama, bls. 670-674.

[16] Sama, bls. 674-675.

[17] Friedlander: The Origins of Nazi Genocide, bls. 284.

[18] Jäckel, Eberhard: Hitler in history. Hanover NH, 1984, bls. 46.

[19] Friedlander: The Origins of Nazi Genocide, bls. 285.

[20] Sama, bls. 284.

[21] Sama, bls. 286.

[22] Kershaw: Hitler, bls. 684.

[23] Sama, bls. 687.

[24] Breitman, Richard: The Architect of Genocide: Himmler and The Final Solution. London, 2004, bls. 229-233.

[25] Kershaw: Hitler, bls. 696-697.

[26] Lipstadt: Denying the Holocaust. The Growing Assault on Truth and Memory. London, 1994, bls. 214.

[27] Friedlander: The Origins of Nazi Genocide, bls. 286-287.

[28] Koleinoxíð er baneitrað og binst auðveldlega við rauðkornin í blóðinu. Ástæðan er sú að hemóglóbínsameindir rauðkornanna vilja frekar bindast CO en O2. Afleiðingin er sú að vefir og líffæri líkamans fá ekki nægt súrefni. Snertur af koleinoxíði getur valdið höfuðverk og sljóleika en í meira magni getur það orsakað óafturkræfar heilaskemmdir og jafnvel dauða. (Dagur Snær Sævarsson: „Gæti ég fengið að vita það helsta um kolefni?“. Vísindavefurinn 20.11.2007. http://visindavefur.is/?id=6917. Skoðað 14.02.2011)

„Tilraunir leiddu í ljós að blásýra (HCN) væri „hentug“: Hún er nefnilega bráðdrepandi því að ekki þarf nema um 50 grömm til að myrða um 1000 manns. Hún verkar fyrst á frumur í öndunarvegi fórnarlambanna og leiðir oftast til þess að þau kafna á fáum mínútum.“. (Páll Björnsson: „Voru útrýmingarbúðir nasista í seinni heimsstyrjöldinni allar utan Þýskalands?“. Vísindavefurinn 20.3.2001. http://visindavefur.is/?id=1392. Skoðað 14.2.2011).

[29] Browning, Christopher R.: The Path to Genocide. Essays on Launching the Final Solution. Cambridge, 1992, bls. 169.

[30] Kershaw: Hitler, bls. 697.

[31] Lipstadt, Deborah: Denying the Holocaust, bls. 11.

[32] Lipstadt: Denying the Holocaust, bls. 214.

[33] Morgunblaðið 12. apríl 2000, bls. 30.

[34] Goldhagen, Daniel Jonah: Hitler‘s Willing Executioners. Ordinary Germans and the Holocaust. London, 1996, bls. 23.

[35] Kershaw, Ian: The Nazi dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation. London, 2000, bls. 255.

[36] Sama, bls. 257.

[37] Bankier, David: „German public awareness of the final solution“. The Final Solution. Origins and Implementation. Ritstjóri David Cesarini. London, 1994, bls. 215.

[38] Sama, bls. 216.

[39] Sama, bls. 216.

Bloggfærslan er alfarið á ábyrgð skrifanda en endurspeglar ekki á neinn hátt skoðanir eða afstöðu mbl.is, og Morgunblaðsins.

70 ár frá frelsun Auschwitz

Bifreiðasagan

Það væri nú allt í lagi ef þeir sem með lærðum hætti skrifa um bíla þekktu söguna - þó ekki væri nema af afspurn. Suzuki Swift hefur verið á markaði síðan 1983, en hefur auðvitað tekið gríðarlegum stakkaskiptum eins og títt er um bifreiðar. Það er því alger sögufölsun að halda því fram að þessi tegund hafi aðeins verið í framleiðslu síðan 2004. Draumabíll margra ungra manna af minni kynslóð var Suzuki Swift Gti ... svona 88 módel eða svo.

4 milljónir Suzuki Swift

Stríðið ósýnilega

http://www.youtube.com/watch?v=FjLrC1-PMDw

Og ekki má gleyma...

... að Alice er dóttir einhvers mesta töffarara bresks sjónvarps, Trevor Eve.

Öfgafull Star Trek megrun